Tips & Trucs (zenderschalen), Nederlands Forum over Oude Radio's

Zie ook op de site van Gerard Tel de RCA560 en de Teletone. Verder staat er ook een leuke VEF202 met Russische namen (en Luxemburg) in Cyrillisch schrift.

Hierboven zie je de Iranese schaal van de B4IR31A, met vermelding van Droitwich op de LG?? En of Monte Ceneri uit de Zwitserse Alpen nou zo helder doorkomt in de Perzische woestijnen? Leuk is dat op sommige van die exotische "Zuid-Europa" of "Midden-Oosten" schalen de naam Hilversum door Philips werd vermeld.

Gerard Tel

Als onderdeel van dit systeem werd het gebruik dat op alle na 1953 in de Verenigde Staten verkochte radio's de "Conelrad-frequenties" werden gemarkeerd met een driehoekje op de zenderschaal. De driehoekjes werden CD-merkjes genoemd, naar "Civil Defense". We vinden deze driehoekjes op radio's van dat jaar en later, zoals op de RCA Victor 5-X-560.

Zie ook op de site van Gerard Tel de RCA560 en de Hit1002. De verplichting om dergelijke driehoekjes op de zenderschalen te zetten werd in 1963 opgeheven. Incidenteel vind je ze echter nog op radio's van latere datum.

Die merkjes, ook wel CD triangles (CD van Civil Defense) genoemd, staan ook op Japanse radio's uit de periode '53 tot '63. Ook op de uitvoeringen die in Nederland werden verkocht.

John Hupse

Op diverse Duitse en Zwitserse radio's (o.a. Blaupunkt) staat op de lange golf de notatie Drahtfunk-Deutsland & Telephon-Rundspruch Schweiz. Zie onderstaande afbeelding.

Door de betreffende radio aan te sluiten op het telefoonnet kon men zo de betreffende kanalen beluisteren en hoefde men niet een speciale ontvanger te kopen met selector. Bij o.a. de radio Blaupunkt 2640 (1959): Telephon-Rundspruch Schweiz I - VI en Drahtfunk-Deutschland 7-9. Op de oude Blaupunkt Riviera uit 1955 zijn deze: Telephon-Rundspruch Schweiz I - V en Drahtfunk-Deutsland VI - VII. De draadomroep is in Zwitserland pas in 1997 opgeheven.

In de "Aether" van januari 2005 staat een artikel over de draadomroep. Daarin staat dat Nederland koploper was m.b.t. draadomroep (overigens via een geheel ander systeem dan hierboven genoemd; zie hierover ook elders in Tips & Trucs): in 1934 is 38% van de ontvangtoestellen in Nederland bestemd voor draadomroep. Tweede is inderdaad Zwitserland met 10% en nummer drie komt niet boven de 4%. Het is dus niet gek dat in Zwitserland de draad het lang uit hield. Ook vanwege die bergen natuurlijk. Altijd gegarandeerd beroerde ontvangst als je in een dal woont, van wat dan ook, behalve draadomroep.

Dit kun je zelf ook doen. Gebruik hierbij zo dun mogelijk glas. Eerst ontvetten met terpentine dan snijdt het glas beter. Het glas snijden aan de hand van een mal, b.v. de onderkant van een spuitbus. Dan met de achterkant van de glassnijder stukjes afbreken. Je zult zien dat je een mooi rond ruitje krijgt.

Gebruik voor zagen van glas in diverse vormen een diamantschijfje op b.v. een Proxon (hobbyboormachine). Laat hem op maximale snelheid draaien (ergens rond de 18.000 toeren). Daarna onder voldoende koeling het glas snijden. Deze koeling is zeer belangrijk, anders gaat het glas splinteren en zie je het glas gewoon smelten. Over het algemeen teken ik eerst het glas goed af. Als koeling neem ik gewoon water. Ik ga buiten zitten, pak de tuinslang en zet de kraan volledig open. Ik moet wel zeggen dat ik gebruik maak van een 12 Volt versie van een Proxon. Dat is wel zo veilig, aangezien de slijpmachine zelf ook wel redelijk nat wordt door het draaiende schijfje in het water. Als laatste schuur ik met fijn schuurpapier de zaagsnede nog glad.

Op deze wijze kun je het glas ook graveren. Door gebruik te maken van een zeer fijn diamantpuntje op de Proxon. Dan kun je tekst graveren op glas. De Proxon zit ingeklemd in een special omgebouwde plotter die ik met behulp van autocad aanstuur. Tot nu toe zijn de resultaten redelijk, alleen verlang ik een iets grotere nauwkeurigheid.

Je kunt zoiets ook maken van dun plexiglas. Daar kun je met een kraspen dan ook nog een raster op tekenen en de onderverdeling. Het aardige is dat de ingekraste lijnen oplichten als het plaatje (zoals gewoonlijk) van de zijkant verlicht wordt. Voor het plaatje kun je dan nog een groen of blauw plaatje plastic zetten voor contrast verbetering. De gekraste lijnen komen aan de kant van de beeldbuis.

Een andere manier voor het maken van de belijning is om met de pc de hokjesverdeling te maken en deze af te drukken op doorzichtige folie en achter het glas te schuiven.

Voor mijn "multimeter" uit het begin van de vorige eeuw ben ik bij de juwelier geweest. Die heeft er weer een nieuw rond glas in gezet.

Ga eens naar de lijstenmaker. Die heeft 2 mm glas plenty in voorraad en zal het zo voor je kunnen snijden. Sommigen hebben ook een rond snijder en dan is rond dus ook geen probleem. Verder folie erachter en klaar is kees.

Bij een goed schildersbedrijf kun je allerlei glas op maat laten snijden. Je kunt daar rond glas laten snijden voor b.v. een grote vooroorlogse mA-meter.

Inderdaad, bij alle Telefunken toestellen die ik heb of heb gehad, waren de schalen in kHz voor LG en MG en in meters voor de KG. Bijvoorbeeld:

Terwijl Telefunken het in de advertenties gewoon over meters heeft, zoals in onderstaande Zwitserse advertentie:

Het kan, maar zo mooi als met een echte schaal is het bij mij nooit geworden. De eerste keer betrof het deze Ducretet die geheel geen schaalopdruk had. Ik heb de schaal gemaakt, door op de radio eerst een millimeterschaal te plakken en vervolgens voor zoveel mogelijk zenders en frequenties de wijzerpositie op te nemen. In een tekst/tekenprogramma maakte ik een schaalontwerp met verschillende kleuren voor kort, midden en lang. Dat drukte ik af en heb ik achter het schaalglas geplakt.

Nu is het probleem, dat printerinkt heel anders werkt als verf. Verf is dekkend. Het heeft een bepaalde kleur, onafhankelijk van z'n ondergrond (die wordt onzichtbaar bij verf). Printerinkt is in principe doorzichtig en houdt slechts bepaalde kleuren van het doorvallende licht tegen. De afbreking door de inkt van licht dat van opzij komt (van de schaallampjes) is verwaarloosbaar. Het gevolg is dat als de nieuwe schaal tegen een donkere achtergrond wordt geplaatst, de inkt nauwelijks te zien is.

Mijn tweede geval was een EAK super. Hier was de schaal gebroken en incompleet. Ik heb een scan van de schaal van een ander toestel gebruikt. Die heb ik in de originele gele kleur afgedrukt. Achter de schaal heb ik een witte bedekking op het metalen plaatje aangebracht. De schaal is dan goed leesbaar, al zou een donkere kleur, zoals groen waarschijnlijk nog beter zichtbaar zijn.

Dan heb ik nog een Eveready portable hersteld. Hier was gelukkig sprake van een ondoorzichtige schaal. Bovendien beschik ik over twee van deze toestellen, zodat ik gemakkelijk van de andere schaal een kopie kon maken.

Een Radiola portable heb ik van een schaaltje voorzien door de blauwe schaal van een Philips L3X91T in te scannen en de kleuren te inverteren.

Mijn mening is, dat als de radio verder niet van superklasse is, het een leuke en betaalbare manier is om het toestel bruikbaar en toonbaar te maken. Maar wat je thuis kunt maken haalt het niet bij een echte schaal.

Gerard Tel

Ik heb ooit eens een radio gekocht waar, naar later bleek, de foliemethode toegepast bleek te zijn. Het zag er perfect uit. Alleen "een verkeerde soort glans" over de achterzijde van de schaal (de schaal stond op het toestel), deed mij vermoeden dat er iets niet klopte. Als de schaal niet zo gemakkelijk van de achterzijde te zien was geweest was ik er waarschijnlijk nooit achtergekomen. Dus het kan heel goed. Toch heeft een (hoe dan ook) bedrukte glasplaat absoluut mijn voorkeur, ook al vanuit nostalgische en originaliteitoverwegingen.

Het scannen van zenderschalen is een zeer lastige materie. Je zit namelijk met de focusdiepte van de scanner. 99% van de scanners is vast afgeregeld op een focusdiepte 0 boven de glasplaat. Zo komt alles wat direct op de glasplaat ligt (zoals papier) scherp op de scan te staan. Het probleem met zenderschalen is dat het "achter glas" afbeeldingen zijn, ofwel de zichtzijde van de opdruk kun je alleen scannen als je de focusdiepte zo kunt instellen, dat de extra afstand door het glas van de schaal opgevangen wordt. Bij transparante schalen, dus met een enkele opdruk, is het mogelijk de schaal ondersteboven op de glasplaat te leggen. Je scant dan de achterkant van de schaal. Die ziet er bij dat type vrijwel hetzelfde uit als de voorkant. Zodanig verkregen afbeelding is wel gespiegeld, dat is echter geen punt voor de software. Wel kan het zijn dat je bij het "verkeerd" scannen een soort schaduw om de letters heen krijgt, door de lichtreflexie vanaf de witte bovenkant van het scannerdeksel. Dat kun je echter ondervangen door de deksel open te laten en geen direct licht op de scanner te laten vallen.

Dan hou je nog de schalen over, die meerdere lagen hebben (b.v. achtergrondkleur). Simpeler gezegd: de schalen die er aan de achterkant anders uitzien dan aan de voorkant. Deze zul je met een zware professionele scanner moeten aanpakken (instelbare focus) of op een heel andere manier digitaliseren. Een mogelijkheid is om de schaal te fotograferen met een digitale camera. Deze moet dan wel een zeer hoge resolutie, en een zeer lage vervorming hebben. Een zorgvuldige opstelling van belichting en achtergrond kan reflecties elimineren.

Welnu, stel dat het lukt om een schaal perfect in de pc te krijgen. Dan heb je nog een probleem; lang niet alle kleuren zijn te reproduceren met normale druktechnieken. Denk maar eens aan de talloze Philips schalen met goudglanzende biezen. Of sommige merken die zelfs spiegelende vlakken of zilverglanzende delen in de schaal toepasten. Mogelijke oplossing is om de betreffende delen voor het reproduceren te verwijderen (transparant te maken) en dan achteraf met een verfproduct de goudglans op te brengen. Achter glas goudglans schilderen is erg lastig, maar met een goed verfproduct wel vlekvrij te bereiken. Zilverglans is eenvoudiger. Hiervoor zou je bijvoorbeeld velgenspray kunnen nemen. Een spiegeleffect is natuurlijk helemaal exotisch. Net als de benodigde materialen en specialismen om het op te brengen.

Op glas drukken is trouwens sowieso geen sinecure. Maar als het enigszins lukt, wel veel beter dan afdrukken op sheets.

Voor het maken van afstemschalen met gouden biezen en spiegelende vlakken kun je misschien je licht eens opsteken bij een uitbater van flipperkasten en bingo speelautomaten. Die glazen plaat met de LED displays en een of andere tekening erop wordt volgens een soortgelijk procédé gemaakt als de afstemschalen. Misschien kan hij het adres geven van een drukkerij waar die glazen platen gemaakt worden. Ik vrees echter dat het voor een enkele afstemschaal een dure zaak zal worden en misschien moet je met een minimum order rekening houden.

Via mijn huidige job heb ik nogal veel te maken met glasplaten waarop een patroon wordt gesputterd (chroomlaag of foto-emulsielaag), maar ik denk dat deze oplossingen toch nogal aan de dure kant zijn voor een hobbyist. Ik kan me moeilijk voorstellen dat een dergelijk procédé (instellen belichter, patroon inlezen e.d.) voor een prikje kan gebeuren. De glasplaten die ik op deze manier laat maken kosten toch al gauw € 2.500. Het is alleszins mogelijk om een perfecte reproductie te maken (inscannen via xy-tafel met autofocus linescan-camera), en deze file laten sputteren. Maar de prijs zal er ook naar zijn.

Roeland De Vriese

Ik denk meer aan een eenvoudig proces zoals voor printplaten. Positiv 20 of een dergelijke verf op het glas, belicht onder UV-lamp met je CAD-genereerde schaaluitleg. Dan ontwikkelen en je hebt een patroon op je glasplaat. Die kun je dan als masker voor finale verf gebruiken of als masker voor iets anders zoals fluorzuur (indien de fotogevoelige verf ertegen opgewassen is).

Dat met die Positiv 20 was ook mijn gedachte om de plaat van mijn Philips KX574A te maken, ik heb hem al zo goed als goed in de computer staan (als BMP-file) maar ik was dan van plan om het glas te etsen. Dit is ook wit en je poetst het er nooit meer van af. Origineel? Nee, maar misschien een optie.

Edwin Outermans

Ik zelf ben Acad tekenaar en was ook van plan om een scan gewoon om te zetten naar cad. Als je genoeg zenderschalen hebt gemaakt dan wordt het steeds makkelijker om deze te maken omdat de meeste delen te kopiëren zijn naar een nieuwe schaal. Een cad tekening is scherper en netjes het letter type kan soms wel een probleem zijn.

Dhr. Smits uit Tilburg (te vinden in de ledenlijst van de NVHR) heeft ook al eens zenderschalen gekopieerd. Met zeer mooie, tot zelfs perfecte resultaten. Helaas blijkt het probleem de grote aantallen die je moet(laten) maken van elk type schaal om het rendabel te maken en voor de klant betaalbaar te houden.

Er zijn drie verschillende soorten afstemschalen. De schalen zonder transparante delen zijn relatief eenvoudig te kopiëren. Transparante schalen zonder witte of lichtgekleurde opschriften kunnen op transparante folie worden geprint. Gebruik hiervoor de soort die wordt verkocht voor sheets voor overheadprojectors. Transparante schalen met witte of lichtgekleurde opschriften kunnen niet worden geprint, simpelweg omdat er geen witte inkt geschikt voor printers of kopieerapparaten verkrijgbaar is. Je bent dan aangewezen op drukinkt en moet dus (dure) druktechnieken gaan gebruiken. Veel Philips radioschalen vallen in deze derde categorie. Als iemand voor het "witte inkt" probleem een simpele oplossing weet, zou die veel verzamelaars gelukkig maken denk ik.

Waar ik succes mee gehad heb bij dit probleem is het ervoor zorgen dat je in een foto bewerkingsprogramma de gehele schaal zwart maakt, maar de tekst maak je een lichte kleur. Wit kun je ook aangeven in het programma maar wordt niet afgedrukt. Wat je na het uitprinten doet, is een wit velletje dun papier erachter, geen normaal 80 grams maar een dunnere kwaliteit, dan schijnt de verlichting er nog goed doorheen. Wat ook vaak voorkomt is dat de schaal voor een licht crème stuk metaal komt te zitten in de radio, dan hoef je geen papier te gebruiken. Afdrukken doe je op een doorzichtige sheet, die je koopt bij de boekhandel. Als je de ruimte hebt in de radio is het aan te bevelen om aan de achterzijde nog een plaatje dun glas aan te brengen zodat het sheet eigenlijk dus tussen twee platen glas geklemd zit. Zo krijg je een mooi glad geheel en is het dunne plastic sheet ook gelijk tegen vuil beschermd.

Ben Dijkman heeft iemand gevonden die afstem-/zenderschalen kan namaken. De eerste schaal is er een voor de BX180U geworden. Inmiddels de de collectie al aardig uitgebreid. Voor nadere informatie zie de site van Ben Dijkman, waar inmiddels diverse replica's worden aangeboden.

Let op: celluloid is zeer brandbaar. Het vergeelt heel erg. Als het niet vergeeld is kan het ook perspex zijn. Dit is gemaakt van acrylharsen. Om beide te vervormen de schaal tussen plaatjes klemmen en in heet water leggen. Beginnen bij ongeveer 60 graden en dan in stappen van 5 graden opbouwen en daarna lang laten afkoelen. Dit kun je goed controleren met een thermometer. Als het nog niet gelukt is, de temperatuur iets opvoeren.

Menno Keizer

Oudere radio's hebben soms een schaal van celluloid. Dat is een van de eerste kunststoffen. De kleur is vaak bruingeel, het materiaal is vrij bros. Pas wel op met verwarmen, soms krimpt het spul hiervan. Maak het ook niet te heet, celluloid is zeer brandbaar. Na het inklemmen kun je het verwarmen tot zo'n 70 graden, dan wordt het zacht. Vervolgens goed laten afkoelen in de klem. Verwacht niet dat je dit materiaal gemakkelijk weer vlak krijgt.

John Hupse

Verwarmen kan ook door de plankjes met schaal langdurig in de zon te leggen. Of door de plankjes licht te verwarmen met een föhn of elektrische verfafbrander. Pas bij verwarmen wel op dat je tekst niet aan de plankjes of glasplaatjes (zou ik eerder doen omdat dat nog vlakker is dan twee plankjes) blijft kleven en bij het loshalen aan de plankjes of het glas zit en niet meer op je schaal. Je zou er een stukje papier tussen kunnen leggen, waarop zelfklevende stickers worden geleverd. Ik heb me laten vertellen dat dit papier is voorzien van een laagje teflon om het makkelijk lostrekken van de stickers mogelijk te maken.

De manier waarop ik ze quasi recht krijg is de volgende. Zet een strijkijzer in de stand "nylon" en leg de schaal op de strijkplank. Leg nu een vochtige katoenen doek die je desnoods enkele malen dubbel vouwt bovenop de schaal. Ga dan met het strijkijzer over de katoenen lap waaronder de schaal ligt. De schaal plooit vlak terug. Leg tijdens het afkoelen een gewicht op het geheel om de boel recht te houden.

Dit kunststof is vaak vergeeld en mat geworden. Het achterste gedeelte is nog wel goed. Bij mijn Philips 525A heb ik het voorste gedeelte vervangen door dikke kunststof folie die vaak gebruikt wordt bij verpakking van kinderspeelgoed. Een gedeelte van de doos is van behoorlijk stevige folie zodat je de inhoud van de doos ziet.

Ik heb het gebroken buitenste doorzichtige plastic venster wel eens vervangen door nieuw van de zelfde dikte doorzichtig plastic en deze met mijn adem bewerkt daarna was het weer prachtig. Maar gewoon vervangen door nieuw lijkt me de beste oplossing .

Het werd vroeger wel gebruikt om plexiglas te lijmen. Ik heb het zelf ook wel eens gebruikt. Ook Lexan schijn je er mee te kunnen lijmen. Maar pas op... het chloroform lost het plexiglas een beetje op. De breukvlakken kun je zo wel lijmen, maar als je wat morst op andere stukken dan blijf je dat altijd zien.
Misschien dat er tegenwoordig betere alternatieven zijn?

Bij amateur smalfilmmontage werd het ook gebruikt om smalfilms aan elkaar te lijmen. Het zat in een flesje met een mooi kwastje.

Chloroform is nog wel te krijgen. Bij de apotheek. En anders weet de dierenarts wel waar. Ik heb ze dat wel zien gebruiken om koeien plat te leggen. Dus ga er niet aan ruiken. Op school gebruikten wij het ook om plexiglas te lijmen. Werkte perfect.

De Philips LX422 heeft een transparante schaal en zelfs na het lijmen met een goede kwaliteit secondelijm (bijv. Pattex) blijft het breukvlak helaas altijd zichtbaar. Je kunt daar vrede mee hebben of gaan zoeken naar een sloop-Philips LX422 met een mooie schaal. Het is een eenmalige investering maar je hoeft je daarna de rest van je leven niet meer te ergeren aan die gebroken schaal.

Soms werkt Pattex glaslijm erg goed: duurt wel lang voor die hard is (o.i.v. UV licht, dus zon). Deze lijm loopt (mits goed gedoseerd) mooi in de breuklijn en droogt kraakhelder op. Heb zeer mooie resultaten ermee geboekt (ook wel minder fraaie helaas). In elk geval op een (verse) breuk het proberen waard. Ik vrees echter dat na de al eerder gedane lijmpogingen het einde verhaal is voor de schaal.

Ben Dijkman

Het afbladderen komt vaak voor. Meestal hebben die radio's dan in een omgeving gestaan met sterke temperatuur wisselingen. In de winter steenkoud en in de zomer bloedheet. Ik denk dan aan de beruchte schuurtjes. Maar vlak onze zolders ook niet uit. Weliswaar is het daar niet vochtig (dus geen geroest chassis), maar de sterke temperatuur wisselingen eisen hier hun tol. Geen verwarming in de winter en in de zomer geen ventilatie. Wanneer je een goede schaal op je radio hebt zitten, zal ze bij normale kamertemperatuur zeker niet achteruit gaan.

Wat ik in ieder geval zou doen is een paar goede foto's maken. Of een scan. Alvorens te beginnen met het repliceren van de schaal.

Hierboven een foto van een zenderschaal met afgebladderde opdruk, vooral aan de randen (zie verder onder "Nagellak").

Ik heb het probleem van loslatende letters bij een Erres opgelost door heel voorzichtig sterk verdund behanglijm (waterdun) aan te brengen op de randen van de letters/strepen die los lieten. De lijm is onzichtbaar, en loopt capillair achter de verf. Het aanbrengen van de lijm kan met zo'n ding dat in oude passerdozen zit en dat bedoeld is om met inkt te werken.

Als je nu eens een heel dun plexiglas erachter plaatst. Als je de schaal terug vastmaakt met de klemmen zit het plexiglas erachter geklemd en houdt het de bedrukking tegen de schaal gedrukt. De schaal komt iets meer naar voor, maar normaal geeft dat niet veel problemen. En je hebt nog steeds een onbewerkte schaal en kunt, als je iets beters als oplossing tegenkomt, het plexiglas gewoon er achter uit halen.

Folie zou ik nooit aan beginnen, omdat die kleefstof in de loop der jaren het materiaal gaat aantasten. Kijk maar eens naar b.v. een boek dat lang geleden met plakband is gerepareerd. Ultieme rotzooi is dat spul. Nee, dan beter blanke lak. Dit wordt hoogstens iets gelig, maar zal verder niets aantasten (als 't gedroogd is tenminste).

Blanke lak; heel voorzichtig opbrengen. Spuitbus is geschikt. Alleen, heel voorzichtig opbrengen en in meerdere lagen. Als je in één keer een dekkende laag op gaat spuiten drijven alle letters weg. De eerste laag moet van zo grote afstand worden opgebracht dat er nog geen laag ontstaat maar een verzameling losse druppeltjes. Tweede laag, iets meer enzovoort. Soms moet je wel vier keer spuiten. De blanke lak trekt ook enigszins tussen de bedrukking en het glas en vormt een afdekkende laag zodat eventuele schilfers vast blijven zitten.

De verf die afbladdert vooral aan de zijkanten .... ik ben naar "Het Kruidvat" geweest en heb een flesje nagellak gekocht met dezelfde kleur en dit is het resultaat:

Je kunt totaal niets meer van de "herstelling" merken en bovendien verhindert de nagellak het verder afbladderen aan de randen.

Zelf wel "even" een afstemschaal schoonmaken is erg riskant. Voor je het weet veeg je alle opdrukken er compleet van af! Ben Dijkman & Co weet op een veilige manier een afstemschaal perfect te reinigen. Hieronder ziet u één en dezelfde afstemschaal vóór boven) en ná (onder) het reinigen .

Het beste advies is: niet doen. Gewoon met je vingers van af blijven. Het risico is gewoon te groot dat je toch iets beschadigt. En een eenmaal gewiste letter komt nooit meer terug. Doorgaans hoeft de bedrukte kant ook niet gereinigd te worden. Het vuil zit toch aan de buitenkant en die kun je goed reinigen met Glassex o.i.d.. Het beetje stof aan de binnenkant is vaak niet storend. Behalve als je schaal is geblakerd of nicotineaanslag heeft. Dan heb je pech gehad, want dat krijg je toch niet meer goed.

Om te voorkomen dat het opschrift beschadigt, niet met water afnemen. Alleen met een droge doek. Eventueel met een vochtige doek, als het echt niet anders kan. De voorkant (niet de bedrukte kant) kun je wel gewoon schoonmaken. Bij hardnekkig vuil op een naamschaal van kunststof, kun je autowas gebruiken op de niet bedrukte kant.

Wees voorzichtig vooral bij oudere schalen. Voor dat je het weet is de opdruk eraf. Probeer heel voorzichtig of de bedrukking er af gaat zo ja, dan afblijven of alleen het ergste vuil er afblazen. Beter een beetje vuil dan een blanco glasplaat. Schalen waar de bedrukking wel goed is en deze niet afgeeft, alleen met een vochtig doekje licht afnemen.

Deze schalen mag je alleen schoonmaken met een beetje vochtige adem. Nooit agressieve schoonmaakmiddelen gebruiken. Alles is werkelijk teveel voor deze schalen. Al helemaal nooit schoonmaken met alcohol of i.d.. De schaal lost dan gewoon op en begint te plakken. Ik heb ooit een schaal van een vooroorlogse Philips schoongemaakt met alcohol. Het vuil verdween netjes, maar de schaal loste voor mijn ogen ook op. Dan heb ik het nog niet over de opdruk. Gewoon een beetje vochtig beademen en met een zachte poetsdoek wrijven en zeer voorzichtig schoonmaken. Wees geduldig en voorzichtig. De opdruk van de 834A kan gerust wel wát hebben. Mij is het steeds op deze manier perfect gelukt.

Ten eerste kunststof nooit schoonmaken met vluchtige vloeistoffen als benzine en dergelijke. Je lost het kunststof op. Misschien niet direct maar wel over een periode. Het goedje gaat n.l. door werken nadat jij er mee klaar bent. Dus dit is uit den boze. Glazen schalen nooit met water of iets wat er op lijkt. De verf is op waterbasis dus die lost gewoon op. Probeer het eens met die kunststof sprays. De laatste keer heb ik dat gedaan met de schaal van de Philips BX321A. Op een gebroken schaal heb ik het uitgeprobeerd. Het gaat goed als je snel bent. Dus insprayen en uitwrijven met een hele zachte doek. Probeer hem niet 100% schoon te krijgen. Lukt het niet in een keer dan stoppen en zo laten. Verder gewoon afblijven het is niet anders.

Ik heb een sterk vervuilde schaal van een Sierra S244A schoongemaakt. Eerst ook uit het zicht geprobeerd, dat ging prima. Toen de hele schaal gedaan. Heel voorzichtig met een sponsje een een druppel Dubro, afgespoeld met lauw water. En toen heel voorzichtig met een doekje nagewreven....... en dat had ik beter niet kunnen doen; je raadt het al. Afspoelen en op laten drogen volgende keer. Blijkbaar zuigt de verf het water op. Toen de schaal weer droog was, zat alles weer "normaal vast". Dus nogmaals, wees voorzichtig.

Ik maak veel dingen schoon met wasbenzine. Op alcohol/methanol gebaseerde oplosmiddelen maken vaak plastic dof. Ook de kast neem ik eerst af met wasbenzine zodat alle vettige vuiligheid verdwijnt.Daarna zet ik hem in de was en ga uitpoetsen. Glazen schaalplaten maak ik ook wel schoon met een tempo tissue met daarop een druppel Dubro en wat water. Dit lost alle vuiligheid en vettigheid op. Moderne apparaten, met geborsteld aluminium en plastic delen, maak ik ook met vochtige tempo tissue en Dubro. De apparaten worden als nieuw.

Ik werk veel met spiritus en doe dat dan eerst daar waar geen letters zijn. Dat is de achterzijde en aan de voorzijde zeker de helft. Dan probeer ik vluchtig over een lange streep die dan als hij weg zou gaan niet veel opvalt. Ook kun je een licht vochtige doek nemen, die je dan oppervlakkig gebruikt.

Ik heb enkele dingen geprobeerd, maar nee hoor blijft goor, tot.... je raadt het nooit: met spuug alles weg. Hoe is het mogelijk?

Op basis van het boekje "70 jaar omroepzenders in Nederland" van P. Vijzelaar, het volgende. De oorspronkelijke Hilversum II frequentie van 1004 kHz (298,8 m) is per 15 januari 1937 gewijzigd in 995 kHz (301,5 m). Die situatie bestond zo ook in 1938. Daarnaast was er toen nog de zender Hilversum I (Huizen) op langegolf 160 kHz (1875 m). Bij de zenderconferentie in 1933 werd al duidelijk dat Neerland op termijn deze langegolf frequentie zou moeten inleveren (eigenlijk per 1938, maar uiteindelijk is dat door de oorlog pas in 1950 gebeurd). In 1933 werd dezelfde langegolffrequentie ook toegewezen aan Brasov. Vanaf het moment dat die zender in de lucht kwam werd de ontvangst van Hilversum I in met name de avonduren erg gestoord. Vooruitlopende op de opheffing van de langegolfzender en de toewijzing van een tweede middengolf frequentie is in 1937 door de Nozema in Lopikerkarspel een middengolfzender van 10 kW gebouwd, die per 14 oktober 1937 ging uitzenden op 722 kHz (415,5 m). Deze zender zond beurtelings de programma's van Hilversum I (1875 m) en Hilversum II (301,5 m) uit. Deze situatie heeft zich tot 1941 voorgedaan. Dit betekent dus dat er in 1938 inderdaad drie Nederlandse zenders in de lucht waren, zij het met maar twee verschillende programma's. Mogelijk is daardoor de verwarring ontstaan. Rekenend van de hoogste naar de laagste golflengte kom je dan uit op Hilversum I op 1875 m, Hilversum II op 415,5 m en Hilversum III op 301,1 m. Overigens ging de echte Hilversum III pas in 1965 in de lucht op 240 meter, 1250 kHz.

Op de zenderschaal van de Philips 480A radio staat rond 420 meter ook "Hilversum III" vermeld. De radio komt uit 1939/1940. Ook de Waldorp 168 vermeldt Hilversum III.

Jaarsveld kwam vóór de oorlog ook al op sommige schalen voor. Zie hieronder de schaal van mijn 895X uit 1939.

Jaarsveld behoort sinds 1943 tot de gemeente Lopik. Hierdoor kunnen de aanduidingen van de locaties van de zenders wel eens door elkaar worden gebruikt. In de gemeenten Lopik, IJsselstein en Montfoort staan meer masten, waardoor de verwarring alleen maar groter kan worden. Zo staat de Gerbrandytoren (375 m boven NAP) in de gemeente IJsselstein, hoewel deze vaak met "de zender Lopik" wordt aangeduid. Op de Gerbrandytoren staan geen AM-zenders. De AM-zenders hebben eigen masten die verspreid over de terreinen staan. De zender (+ mast) Jaarsveld is in 1937 door de Nozema gebouwd en tussen 1965 en 1975 gebruikt door Hilversum III. Op 27 december 1940 wordt de zender Jaarsveld, samen met de zenders Lopik I, Lopik II, Huizen en Bloemendaal, genaast door de bezetters.

Deze laatste zin, geciteerd uit een nauwkeurig verslag over de geschiedenis van de zender van de Gereformeerde Gemeente te Bloemendaal, intrigeert mij. Radio Bloemendaal is duidelijk, dit betreft de kerkzender. Maar Lopik I, Lopik II, Jaarsveld en Huizen. Dit betekent dat Nederland op dat moment over 4 radiozenders beschikte: Lopik I en II en Jaarveld op de middengolf en Huizen (na 1 juli 1935 Kootwijk op de langegolf). Tot nu toe heb ik nog niet kunnen terugvinden welke programma's via deze zenders werden uitgezonden. Voor zover ik heb kunnen achterhalen waren er in die tijd slechts twee radioprogramma's, Hilversum I en Hilversum II. Deze werden dan gelijktijdig via meerdere zenders verspreid. In de "Radio Encyclopaedie" door J.J.L.van Zuylen (Uitgeverij G.W.Breughel Amsterdam) 2de druk 1949 staat de volgende lijst met radiozenders vermeld:

Lopik I	995 kc/s	301,5 m
Lopik II	722 kc/s	415,5 m
Lopik III	1222 kc/s	245 m
Kootwijk	160 kc/s	1875 m
Groningen	1222 kc/s	245 m
Maastricht	1222 kc/s	245 m

Deze lijst is in elk geval onnauwkeurig: zenders in Groningen en Maastricht waren er toen niet. Wel in Hoogezand en Hulsberg. Het scheelt slechts een paar kilometer, maar toch. Informatie over (ook de geschiedenis) van Nederlandse radiozenders is te vinden op de site "Middengolf in Nederland".

Deze sckaal laat ook goed de situatie in België zien waar rond 1500 kHz, 200 meter. 3 kanalen staan aangegeven voor de kleine Belgische stations die na de oorlog, hun vergunning niet terugkregen. Bekendste was Radio Antwerpen of Radio t Kerkske. Radio Antwerpen kwam eind 1962 heel even terug vanaf zee. Het zendschip, de Uylenspiegel heeft nog een tijdlang op t strand van Cadzand gelegen.

Deze schaal is van Tungsram. De vermelding van Kilometer-, Hectometer- en Decametergolven (i.p.v. LG, MG en KG) is redelijk uniek voor een Nederlands toestel. De ontwerper van het schaaltje kwam waarschijnlijk uit België. In officiële ambtelijke documenten worden deze termen daar nog altijd zo gebruikt.

John Hupse

Nederland gebruikte in die tijd drie zenders om twee programma's te verspreiden. De zender Jaarsveld werd gebruikt om beurtelings de Hilversumse zender 301 meter en de LG zender 1875 R.Kootwijk te ondersteunen. Kennelijk was "den versterkten zender" in R. Kootwijk die 's avonds werd ingezet op 100 kW, echt stevig voor zo'n lage frequentie, maar nog niet genoeg om de luchtgolven van Brasov te onderdrukken. Want er werd vooral in de avond geluisterd en dan waren de storingen juist het grootst. Bovendien was de modulatie in die tijd maar 30%, dus hoorde je alle ellende goed.

Dat is niet een zender maar een deelband van de middengolf. Bij de verdeling van middengolfkanalen in Kopenhagen, in 1948, werden kanalen voor het gebruik van "grote" zenders verdeeld. Rond de 200 m waren twee gebieden vastgelegd waarvan een flink aantal kleine zenders gebruik mocht maken. Hiervoor waren de "kanalen" 107 en 120 vastgelegd (respectievelijk 188m/1.594 kHz en 203,2m/1.484 kHz). Deze golflengten waren bestemd voor een aantal zenders met klein vermogen. Dit waren dus "gewestelijke" zenders (je ziet ook nog wel eens "gew" op de schaal staan daar in plaats van "regionaal") ook wel buurtzenders. Deze golfgebieden werden de "internationale gemeenschappelijke golven" genoemd, oftewel Ondes Communes (OC). Als de schaal ook een streepje heeft bij elke zender, zie je dat het streepje bij "regionaal", "gewestelijk", of "OC", een stuk langer is dan de andere streepjes. Dit geeft ook al weer aan dat het om een stukje van de band gaat en niet om een enkele zender.

Inderdaad een frequentiegebied voor zwakke regionale of steunzenders. Al voor de Tweede Wereldoorlog was daarvoor het laagste "kanaal" (in meters) van de middengolf gereserveerd. Na de oorlog (plan Kopenhagen van 1948) is dit gebied uitgebreid tot ongeveer 220 m. In Nederland zonden op deze "regio frequentie" drie zenders uit, namelijk Hoogezand, Hengelo en Hulsberg. Alle drie op 188 m met een vermogen van 2 kW. Overdag en 's avonds fungeerden zij als steunzender voor Hilversum II. Aan het begin van de avond werden via die zender de regionale programma's van de RONO (Regionale Omroep Noord en Oost) en de ROZ (Regionale Omroep Zuid) uitgezonden. In de 80-er jaren zijn deze zenders successievelijk uit de lucht gehaald, of hebben een andere frequentie en een andere bestemming gekregen.

Verder ook de Jalta 5360D van RFT VEB Stern Radio Sonnenberg uit de DDR met Veronica op de schaal. Komt vaker voor bij DDR ontvangers. Ik denk dat dit in opdracht gebeurde van de Nederlandse importeur. Veronica werd opgericht door radiohandelaren die vonden dat er te weinig amusement op de Hilversumse radio was waardoor de verkopen van toestellen achterbleven. Weliswaar is Veronica later overgenomen door textiel handelaren (Gebr Verwey), toch waren de radio handelaren toch lange tijd (als aandeelhouder?) betrokken bij Veronica. Zo hoorde je ook regelmatig reclame voor dit soort bedrijven op de zender (KIM cash & carry), gratis uiteraard. De handelaren importeerden natuurlijk ook toestellen en lieten ze door de Duitse fabrikant aanpassen met Veronica op de schaal.

Dit betreffen meestal radio's die in de jaren 60 en 70 door de grote postorderbedrijven (zoals Wehkamp, Otto, Neckermann, enz.) verkocht werden. Deze kochten o,a. bij Oost-Duitse fabrieken in het groot in. Op verzoek zullen dan wel aangepaste zenderschalen gemaakt zijn. Ik kan me nog zoiets herinneren als reclame-stunt: Veronica staat op de schaal. Ook Körting was in zijn nadagen een merk dat vooral aan Neckermann leverde. Later is dit merk overgenomen door Japanse fabrikanten.

Harry Huysentruyt, Nico den Haak, Hugo Sneyers, Jarno, Henry Schuur, Jan Bus, Ruud

Er is een veelheid aan informatie over de zeezenders op internet te vinden. Een zeer informatieve site is die van Hans Knot.

Het verschil in afstemschaal kan ook te maken hebben met de invoering van het Kopenhagen-plan. De radio is voor het eerst geproduceerd in 1948. De schaal op de foto hierboven heeft een zenderaanduiding volgens het Kopenhagen-plan en dateert dus van na 1950.

Het verschil tussen pre- en post-Kopenhagen is vrij simpel. Na Kopenhagen is de middengolf groter geworden: 187,2 - 567 meter. De beide Hilversums zijn toen verhuisd van respectievelijk 415 naar 298 (Hilversum II) en 301 naar 402 meter (Hilversum I). Hilversum (Huizen) op de langegolf is verdwenen. Na Kopenhagen zitten Budapest en Beromünster uiterst rechts op de schaal; Luxemburg II op 208 meter en Belgie - Veltum op 198 meter. Vóór Kopenhagen zitten er beneden 190 meter geen zenders. Sommige afstemschalen van Philips van rond 1950 (b.v. BX594A en de BX310A) vermelden: "Plan de Copenhaque".

De nieuwe indeling werd op 15 maart 1950 doorgevoerd. Gevolg was dat alle oude zenderschalen met stationsnamen onbruikbaar werden.

Op de Oostenrijkse website "Dampfradio" is een overzicht van de opeenvolgende frequentieconferenties te vinden. De pagina 75 Jahre Frequenzgerangel beschrijft het hoe en waarom, compleet met de frequentielijsten van de uitkomsten van de verschillende conferenties. Deze frequentielijsten kunnen behulpzaam zijn bij het dateren van een afstemschaal.

Aanvullend nog uit een oude Radio Bulletin: De conferentie heeft in 1948 plaatsgevonden, omdat de oude frequentie-indeling van Luzern 1933 niet meer voldeed. De omroepbanden waren een dikke puinhoop. Zenders stoorden elkaar enorm. In de nacht van 15 maart 1950 gingen veel zenders naar hun nieuwe frequenties en de eerste reacties uit omroepland waren lovend, maar binnen de kortst mogelijke keren werden er weer zenders verplaatst en tussen geschoven, zodat de omroepband al snel weer bol stond van onderlinge storingen. Typische problemen uit dat jaar: de oude toestellen konden b.v. de regionale uitzendingen, de populaire Amerikaanse legerzender AFN, Beromünster enz. niet meer ontvangen, omdat de middengolf vergroot was. Amroh adverteert dat jaar met vervangings-afstemschalen. Ik denk dat de eerste Kopenhagen-afstemschalen pas dateren van eind 1949 en begin 1950, omdat het plan pas in het voorjaar van 1950 zijn definitieve vorm kreeg.

Jan Bus

Ik heb zelf twee keer een Erres KY488, eentje met schaal van voor Kopenhagen, eentje van erna. Snel te herkennen aan de aan of afwezigheid van de langegolf-frequentie voor Nederland.

Deze herverdeling was hard nodig omdat er net voor de oorlog een conferentie was afgerond, maar de resultaten daarvan zijn nooit doorgevoerd wegens de oorlog. Bijkomstigheid was dat Nederland het zendstation Lopik al aan het bouwen was, waarin die conferentieresultaten van vlak voor de oorlog (1938) doorgevoerd werden. Nederland zou twee hoofdfrequenties krijgen, elk met 120 kW. Lopik is door de Duitsers in bedrijf genomen, die het vooral gebruikten voor lange afstandsuitzendingen voor hun soldaten op ondermeer 1.000 kHz. In de oorlog hield natuurlijk niemand zich aan welke afspraak dan ook. Na de oorlog werden de hele oude afspraken weer van kracht, dus nog die van voor 1938, waarin Nederland nog 1875 meter (ca 160 kHz) had. De zender stond eerst in Huizen en is later naar Radio Kootwijk verhuisd. Ook tijdens de oorlog was de zender in bedrijf, naast de Jaarsveld zender op 720 meter. Het Nederlandse leger vernietigde tijdens de eerste dagen van de oorlog de Hilversumse zender (op 995 kHz). Door de te snelle bouw van Lopik waren de masten iets te kort of iets te lang voor "Kopenhagen" waarbij Nederland 746 kHz en 1.007 kHz kreeg. En geen Langegolf. Wel 1.594 kHz voor gezamenlijk gebruik waar de "3 H" zenders (Hoogezand, Hengelo en Hulsberg) op werkten. 1594 kHz, was een "Onde Commune" (vaak aangeduid als OC op de schaal) kanaal.

Overigens werden de Duitsers in Kopenhagen flink gekort wegen "misbruik" van de frequenties voor propaganda tijdens de oorlog. Uit pure nood zijn de Duitsers toen naar de FM gegaan (bron: Vijzelaar, "Geschiedenis van de Nederlandse MG zenders").
In 1975 is alles weer omgegooid met als belangrijkste resultaat: alle kanalen op 9 kHz afstand en een veelvoud van 9kHz. (Handigheidje: de getallen van een MG frequenties moeten bij elkaar opgeteld dus door 9 deelbaar zijn).
In 1975 werd Nederland goed bedeeld en waarschijnlijk beloond voor het "verwijderen" van de zeezenders als Veronica. Genève 1975 geldt nog steeds. Een aantal Nederlandse frequenties is nog nooit in de lucht geweest. Nu zijn de meest frequenties commercieel.

De zenders Radio Schaerbeek en Radio Conférénce(s) zijn beide Belgische (Waalse) zenders uit de begintijd van de Belgische radio. De eerste stond in Kraaimen (dus kennelijk niet in Schaerbeek zelf) en de tweede in Meise. Het lijkt mij overigens ook dat hier sprake is van een (mooie) Belgische schaal. O.a. op te maken uit het feit dat er zowel Nederlands als Frans op staat. B.v. rond 200 m staat zowel in het Frans als Nederlands "Gewestelijke Zenders" aangegeven. Op de 890A staat op die plek "Belgische Zenders". Wat trouwens ook opvallend is, is dat alle Duitse zenders in het Duits staan aangegeven, alleen voor "Frankfurt" staat in het Frans "Francfort". Het blijft leuk, die Europese geschiedenis samengevat op enkele vierkante centimeters glasplaat.

Ik heb gisteravond eens naar de schaal van mijn (Eindhovense) 750a gekeken. Dit is weer een heel andere. Het meest grappig vind ik nog wel dat er bij de Belgische versie Eindhoven opstaat, terwijl dat bij mij niet zo is.

Zie hierboven het schaalglas van de Philips 750A uit 1937. Bovenaan op de LG staat bij 900 meter 'Aviation'. Dat is de luchtvaart. Toendertijd werd een stukje van de Lange Golf gebruikt voor de luchtvaart, vandaar dat vliegtuig op jouw schaal. Dat hoofd zegt me niets.

Ik heb een radio waarop de afkorting ver is uitgeschreven: Gleichw. wat staat voor Gleichwelle. Dat houdt in dat meerdere zenders op één frequentie uitzonden.

Het gevolg hiervan is dat met name in de winter in de avond weinig ruimte is op de KG omdat dan iedereen tegelijkertijd op 49 en 41 meter wil. De Wereldomroep wijkt dan wel eens uit naar nog langere golven........zoals de middengolf (nu 1314 vanuit Noorwegen).

Gewoon regelmatig luisteren en draaien en je wordt vanzelf expert op de kortegolf.

Een instructie voor het zelf maken van een verstrooischerm is te vinden op dit forum, onder "Artikelen ".

Je kunt hem aardig goed lijmen. Doe het volgende op een uiterst vlakke ondergrond:

Het is mij gelukt een gebroken stationnamenschaal (van de Philips 895X) geheel onzichtbaar te lijmen. Het probleem dat bij lijmen van glas altijd optreedt is, dat de barst zichtbaar blijft en de verschillende facetten van de gebroken glasplaat nooit 100% vlak gelijmd kunnen worden. Beide problemen heb ik opgelost door de schaal te lamineren met een dun stuk vensterglas (1 mm). De voorzijde van de schaal wordt dan gevormd door een niet gebroken dunne glasplaat waardoor de barsten onzichtbaar worden en waardoor ook de voorkant 100% vlak is. Het probleem dat zich nu voordoet is welke lijm te gebruiken. Hiervoor ben ik te rade gegaan bij een optische werkplaats. Ik kreeg een potje overjarige optische kit in de handen gedrukt van het merk "Sommers Optical". Deze kit is eigenlijk een tweecomponenten polyester van optische kwaliteit. De kit dient geheel luchtbelvrij gemengd te worden en hardt dan in 24 uur uit. Door heel voorzichtig de kit aan te brengen op het stuk vensterglas en daarna de stukken schaal op het vensterglas te leggen (zonder luchtbellen eronder) is het mogelijk de schaal weer te restaureren. Het resultaat is verbluffend.

Het is mogelijk om van de scherven van een schaaltje, een nieuwe te maken. Het schaaltje van mijn Philips 480A was gebroken. De foto laat zien hoe het eruit zag in de bovenste afbeelding. Hieronder is het nieuwe schaaltje dat ik zelf gemaakt heb. Hier is hoe ik dat deed.

Eerst de scherven zo goed mogelijk weer aan elkaar leggen en met doorzichtig plakband vastplakken op een stuk karton. Dan heb ik daar een afbeelding van gemaakt op de computer scanner. Dat geeft je dan een bestand dat je kunt doorsturen naar een teken programma. Ik gebruikte hiervoor MS Paint.

In dat programma kun je de afbeelding helemaal bewerken en de barsten en vieze vlekken uitvegen en de ontbrekende informatie bijtekenen. Ik heb een bijna gelijk uitziende schaal van een Philips 655A gebruikt als voorbeeld. Het moeilijkste is een gelijke font te vinden dat gebruikt kan worden. Hiervoor heb ik zelf een alfabet gemaakt van de goede letters op het oude gebroken schaaltje. Die letters kan je dan met "copy and paste" overbrengen en daarvan stations namen maken. Het is wel heel veel werk en neemt veel tijd. Als het schaaltje dan helemaal goed getekend is kun je daar een afdruk van maken op doorzichtig film. Ik gebruikte daarvoor film dat gebruikt word voor "Overhead Slide Projectors". Dat heb ik uitgeknipt en dan tussen twee plaatjes dun glas geklemd. Het nieuwe schaaltje is bijna niet te onderscheiden van het origineel. Veel werk, veel geduld, maar mooi resultaat, zoals hieronder te zien is.

Het schaalglas is in vier stukken gebroken. Omdat dit nog wel te lijmen viel, heb ik hiertoe een poging ondernomen. Voor dit soort klussen echt de tijd nemen en de goede spullen en materialen gebruiken. Je kunt dit maar één keer doen, en gepruts is dan zonde.

Eerst lijm kopen: alleen echte glaslijm voldoet, ik heb Bison Glass gebruikt. Dit is UV hardende lijm, en als het goed gelijmd zit, is de verbinding niet meer los te krijgen zonder het glas te breken. Deze lijm hardt onder normale omstandigheden onder direct zonlicht uit (moet je wel zon hebben, daarover straks meer).

Vervolgens de stukken schaalglas op de breukvlakken goed schoonmaken met aceton (daarmee verwijder je ook de lijmresten). Pas op bij schalen waar de letters niet goed op vastzitten of met oplosbare inkt gedrukt zijn, en ook bij schalen die niet van glas zijn, niet proberen aceton te gebruiken voor schoonmaken. Even op een klein stukje uitproberen wat het effect van de aceton op de bedrukking is. Vaak zit er op een onzichtbaar stuk wel nog ergens een artikelnummer geprint wat als proef kan dienen. Het schaaltje is toch al verziekt omdat het gebroken is, dus dat ene lettertje kan dan eventueel ook wel verdwijnen. Bij twijfel of je het wel of niet aandurft hier stoppen.

Nu het eerste breukvlak dun insmeren met lijm. Als het goed past duw je bijna alles weer ertussen uit, dus hoe minder lijm je gebruikt, hoe minder je moet wegpoetsen. Goed aandrukken gedurende een halve minuut, dan voorzichtig de uitpuilende lijm met een stukje tissue met aceton wegvegen. Veeg het vooral aan de kant waar de bedrukking zit goed weg. Eenmaal droog kun je de lijm alleen maar wegkrabben, en dan gaan de letters er zeker af. Eventueel kun je de stukken nog met plakband aan elkaar plakken voor de zekerheid, maar ik heb gemerkt dat goed vasthouden het toch beter recht houdt. Dan naar buiten lopen en het glaasje in de volle zon houden. Achter vensterglas heeft weinig zin, dat houdt teveel UV licht tegen. Een paar minuten is voldoende volgens de gebruiksaanwijzing.

Aangezien het hier de afgelopen dagen steeds van dat takkeweer was, en de zon dus niet een betrouwbare factor in dit proces, heb ik een andere manier gebruikt om de lijm te laten uitharden. Ik heb een EEPROM wisser gebruikt als UV verlichting (de zonnebank zal ook wel werken), en het schaalglaasje daar een paar minuten onder gelegd. Pas op, niet in dat licht kijken, is slecht voor je ogen. Hoe het met je vingers zit als je dit uren achtereen doet weet ik ook niet precies, maar als je het een enkele keer een minuutje doet kan het niet veel kwaad. Na een minuutje vasthouden onder dit licht heb ik het nog een tiental minuten zonder het vast te houden onder de lamp gelegd. Daarna volgende stukje, etc.

Zit alles goed vast, dan ook de overtollige (inmiddels harde) lijm aan de voorzijde wegkrabben. Heb je het goed gedaan, dan zijn de barsten bijna onzichtbaar geworden.

Helaas zitten er ook nog wat spanningsbarstjes (niet helemaal doorgebarsten) in het glas, die ook nog zichtbaar zijn, maar het resultaat valt alles mee. Wat wel handig is, is om eerst een ander stuk (venster)glas aan stukken te slaan, en daarmee even wat uit te proberen met de lijm.

Als je nog een keer 'n zenderschaal moet lijmen (je weet maar nooit) dan zou je de stukken die alleen gescheurd zijn maar niet helemaal los,er eigenlijk af moeten breken. In de glaszetterij heet zo'n scheurtje "fint" en bij het minste of geringste kan dat zomaar doorscheuren, je hebt er nu dus geen controle over ook al ben je er erg voorzichtig mee, het kan echt heel gemakkelijk verder scheuren.

Inderdaad, ik had dat gemerkt bij het "testen" op een oud stuk vensterglas. Helaas waren bij het schaaltje de stukken te klein, het glas te dik en de scheuren te dicht bij elkaar om het netjes te breken. Dat zou resulteren in een waarschijnlijk nooit meer mooi te krijgen resultaat. Nu zit het stevig aan elkaar, en mocht het weer eens breken: dan lijm ik het opnieuw.

Een kleine aanvulling. Ik vind namelijk de praktische beschrijving met betrekking tot: "maar ik heb gemerkt dat goed vasthouden het toch beter recht houdt" wat griezelig . Er zijn profieltjes te koop in welke je het glas precies pas kunt zetten met een overstek van paar mm . Indien je deze boven en onder plaatst kun je grote stukken wat makkelijker in hun eigen vlak verschuiven, het "recht houdt" probleem is daarmee eigenlijk al opgelost en je hebt sneller handen vrij om lijmresten te verwijderen etc, eventueel nog die profieltjes fixeren eerst, bijvoorbeeld op een dikke vlakke plaat multiplex waaruit je een luikje zaagt zodat je bij beide zijden van de schaal kan, met aan één zijde een aanslag, het aandrukken kan je dan met één hand doen.

Profielen gebruiken is een optie, maar alleen als je kunt voorkomen dat de lijm aan de profielen kleeft. Het plakt namelijk ook goed op metalen. Eventueel een stukje plastic folie ertussen misschien? Met name voor de grotere schalen zou dit een oplossing zijn. Mijn schaaltje was klein, en daarom goed vast te houden.

De autoruiten reparatie werkt volgens mij door de boel vacuüm te trekken dan lijm aan te brengen en vervolgens het vacuüm opheffen. Dan wordt de lijm in alle kleine gaatjes gezogen. Grote barsten in delen lijmen lijkt mij onmogelijk, dan blijf je de barst zien. Uiteraard wel alle losse stukjes één voor één vastlijmen en opletten dat er geen lijm op de niet te lijmen breukvlakken komt, anders komt het niet meer goed.

Zenderschalen