Nederlands Forum over Oude Radio´s
Onafhankelijk medium voor liefhebbers en verzamelaars van oude radio´s en gerelateerde zaken

 

 

Veiligheid

Overzicht

 

 

 

Klopt, het is asbest. Dus niet afbreken of schuren of dergelijke. Het is geen blauwe asbest, dus je kunt het laten zitten. Als je het niet beschadigt hoef je je echt nergens zorgen over te maken, maar wel gewoon afblijven dus. 

Florian, Wouter Nieuwlaat

Het is niet onmogelijk dat er asbest in het toestel zit. Tot in de jaren 60-70 werd asbest breed toegepast, want goedkoop, hittebestendig en isolerend. Asbest wordt pas gevaarlijk als het verbrokkelt, verstoft en verstuift. Kortom zodra er vezeltjes in de lucht zweven en ze zo je longen binnen kunnen komen. In een buizenradio zal de asbest zonder meer erg droog worden en is de kans dat, vooral als het aangestoten wordt, er vezeltjes vrij komen niet bepaald klein. Ik denk dat er er twee mogelijkheden zijn om het gevaar te elimineren. De eerste is afdekken, gewoon plastic folie eroverheen (nieten, lijmen zie maar). De tweede mogelijkheid is verwijderen, kies je daar voor, dan wel eerst het asbest zo nat maken dat het niet meer kán stuiven. Vervolgens voorzichtig verwijderen en het asbest met eventueel besmette doekjes in een plastic zak naar het chemisch afval. Gereedschap goed afspoelen. Ik zou de tweede methode kiezen.  

Ries Kruidenier  

Ik zou ze maar laten zitten. Het wordt pas gevaarlijk als ze uit elkaar gaan en er asbestdeeltjes rond gaan zweven. Dit gebeurt dus ook als je ze er uit gaat halen
 
Sjaak van Schaik 

Wellicht inspuiten met plasticspray of eventueel siliconenspray. Blanke lak is ruim afdoende. Eventueel hittebestendige lak gebruiken. Plastic is een slechte optie omdat dat kan gaan smelten. Lak is gemakkelijk aan te brengen.  En inderdaad; als je de asbest afsluit (verf o.i.d), kan het geen kwaad.  

Henk Roovers, Wouter Nieuwlaat, Alco Bouwense

Dit is inderdaad astbest houdend materiaal. Ik ben eens met zo'n stukje naar de vuilstort in de buurt gegaan. Zij konden het mij inderdaad bevestigen. Als je het eruit wilt hebben dan eerst even nat maken. Dan kan het niet stuiven. Ik laat het overigens gewoon zitten en dan gebeurt er niets mee. Maar je moet er niet met je vingers aan gaan zitten.  

Roland Huisman
 
Asbest ( welke soort dan ook ) is gevaarlijk bij inademen. Grotere deeltjes niet, die worden op je slijmvlies tegengehouden en gaan weer je longen uit. Hele kleine deeltjes adem je weer uit. Alleen een bepaalde maat wordt vastgehouden in je longen en omdat die er niets mee kunnen doen gaan ze het inkapselen waarbij dan mogelijk het inkapselweefsel kankerweefsel wordt.

Natuurlijk moet je altijd voorzichtig zijn met asbest maar er geen paniek over maken. Kom je het tegen, niet aanzitten en moet je er wel wat mee doen, dan natmaken voor je het gaat bewerken. Probeer het dan te verwijderen en te vervangen door een onschadelijk product. Zorg ervoor dat het vervuilde vocht goed wordt opgeruimd anders komt het stof alsnog vrij.  

Hans van der Marel
 
Hele grote kans, dat dit zogenaamde witte asbest is. Weliswaar de minst gevaarlijke soort, maar toch. Eventueel verstevigen/afsluiten met hittebestendige lak i.v.m het warm worden van de weerstand(en). En niet demonteren, als dat niet nodig is. Zolang je er niet aan prutst, kun je het inderdaad gewoon veilig laten zitten. Het levert alleen gevaar op als je eraan gaat zitten rommelen, waardoor het wat verpulvert en stof in de lucht brengt. 

Alco Bouwense, Christaan Havinga

Kijk goed uit met beeldbuizen van tv's van vóór 1965. Deze zijn niet implosieveilig, daarom zit er ook een veiligheidsglas voor, in feite moet je de beeldbuis alleen met beschermende kleding en gelaatsbescherming hanteren,er zijn mij gevallen bekend van ernstige verwondingen e.d.. bij ongelukjes met deze beeldbuizen. Zelf doe ik het met een dikke jas voor lichaam en bovenbenen, bij de bouwmarkt kun je mooie doorzichtige stofkappen krijgen om het gelaat te beschermen. En doe er liefst ook nog een veiligheidsbril onder. Verder hebben ze van die dikke werkhandschoenen bij de bouwmarkt, heel goed om je handen te beschermen. Het lijkt allemaal zwaar overdreven maar het is maar even werk om het goed te doen.

Beeldbuizen bij tv's vanaf ongeveer 1965 zijn wel implosieveilig. Deze zijn te herkennen aan het ontbreken van veiligheidsglas. Er zijn uit de overgangstijd ook nog toestellen met een veiligheidsglas dat met de voorkant van de beeldbuis is meegebogen, zodat op het eerste gezicht lijkt alsof er geen veiligheidsglas is. Wees ook met deze toestellen voorzichtig.

De kans op implosie is niet zo groot, maar met een slecht exemplaar kan een tikje op de verkeerde plaats voldoende wezen. Of je laat ondanks alle goede voornemens het ding uit je handen vallen, b.v. bij struikelen.

Henk Kramer

Om kennis te nemen hoe oude radio-onderdelen er van binnen uitzien worden deze vaak opengemaakt of doorgezaagd. Meestal is er met “antiek” materiaal geen probleem te verwachten echter, nu er ook belangstelling is hoe halfgeleiders werken en ook opengemaakt worden kunnen er wel problemen ontstaan.

Doordat berylliumoxide o.a goede elektrische isolatie eigenschappen heeft en bovendien een zeer goede warmtegeleider is, wordt dit materiaal toegepast in halfgeleiders, zoals dioden en transistors die met een groot vermogen kunnen werken. Berylliumoxide in halfgeleiders is meestal wit gekleurd en lijkt op porselein. Hoewel mechanisch sterk, is dit materiaal goed te zagen of te vijlen. Vrijgekomen stofdeeltjes zijn giftig, dus niet zonder gevaar als deze in het lichaam komen. Afhankelijk van de dosis, kunnen een reeks van chronische ziekten ontstaan waarvan de symptomen na blootstelling met een vertraging van 1 maand tot 20 jaar merkbaar worden. Om dit verhaal te bekorten, kijk eens op internet met een zoekmachine naar beryllium.

Met name HF eind-transistoren zoals BLY-type's zijn berucht omdat daar berylliumoxide inzit.

Advies: indien je niet weet welke materialen verwerkt zijn in een component ga dan deze component niet slopen. En het spreekt voor zich dat als je dit soort componenten weggooit ze als chemisch afval behandelt en niet in de kliko gooit.  

Frans Bleijenbergh, René Engels, Mans Veldman 

In elco's is boorzuur verwerkt. Voor nadere informatie over deze stof, zie op internet. Doe bij het werken met boorzuur latex handschoenen aan, zet een veiligheidsbril op en ventileer de ruimte goed.

S. Leunissen, Patrick Meersman

De stroom die door zo'n capacitieve koppeling komt is ongelofelijk klein. Je moet je beseffen dat als je meet met een neonlampje, dat een zeer hoogohmige meting is en die piepkleine stroom is genoeg voor dat lampje. Ter vergelijking: als je de neonlamp rechtstreeks op het lichtnet aansluit of via een weerstand van 2 MOhm, zie je nauwelijks verschil. De weerstand die het neonlampje zelf heeft is nog vele malen groter dan die 2MOhm. Echter, of je met twee handen de polen van het lichtnet aanraakt (don't try this at home) of via die weerstand van 2MOhm maakt wel een heel groot verschil. In het eerste geval kan het je je gezondheid of je leven kosten, in het tweede geval zal de weerstand de stroom begrenzen tot ongeveer 0.1 mA wat je nauwelijks voelt (toch maar liever niet
proberen, je weet nooit met die weerstandjes). Maar ik hoop dat het voorbeeld duidelijk is. Met de Wet van Ohm kun je dit precies narekenen.

Vanwege de enorme weerstand van neonindicatortjes, meet je met die dingen spanning op vrijwel alles wat een beetje in de buurt van een fasedraad loopt. Inderdaad, een stukje alufolie boven een antenneplaatje is al genoeg met het net gekoppeld om het lampje te doen oplichten. Maar als je de spanning tussen die folie en de aarde
opmeet met een analoge multimeter zul je zien dat er niks aan de hand is. Ook is het chassis van een gewoon A-toestel via de transformator al voldoende met het net gekoppeld om een neonlampje te doen uitslaan, maar de spanning die erop staat is volstrekt ongevaarlijk (mits de trafo niet defect is en lekt, natuurlijk).  

Gerard Tel  

Gevaarlijk? Ik denk het niet, voor een gezond persoon. Maar voor iemand met een pace maker b.v. zou ik het niet aanraden. Ik heb hier een Telefunken T666 waar bij afwezigheid van een banaanstekker in de antenne-ingang, de aansluiting via een C aan het net gelegd werd. Die verbinding heb ik maar weggelaten. Hetzelfde kun je ervaren als je toestellen gebruikt met een netfilter, en die aansluit op een niet geaarde netaansluiting. Vroeger heb ik dat aan den lijve ondervonden bij loskoppelen van netwerkkabels met BNC conrectoren (ARCnet in bus). En de antenne-installateurs van vroeger werden soms (bijna) geëlektrocuteerd als de mast onder spanning stond via de TV beneden (chassis aan net en slechte scheiding C in ingang). Ik vraag mij soms af hoeveel (dodelijke) ongevallen er vroeger gebeurd zijn met U- toestellen.

Harry Huysentruyt 

Maar het hangt er ook een beetje vanaf. De fabrikant die een dergelijke schakeling toepast, heeft ervoor gezorgd dat de condensatoren een grote mate van doorslagveiligheid in zich hebben. Zelfs bij een defect ontstaat dan geen elektrische verbinding. Er is dus maar een zeer geringe kans op doorslag en daar uitvolgend levensgevaar. De condensator heeft een bepaalde capaciteit en zal dus wisselstroom doorlaten. Doordat de capaciteit bij antennecondensatoren maar klein hoeft te zijn, een paar honderd pF. Vanwege het hoogohmige karakter van de antenne ingang, zal deze stroom maar klein zijn. Dat neemt niet weg dat metalen voorwerpen bij aanraken of erlangs wrijven "stroef" aanvoelen. De stromen zijn in dit geval zo klein dat er nauwelijks gevaar is voor mens en dier. Ter vergelijking, een aardlekschakelaar gaat pas bij 30mA eruit. Het is zeker zaak om te controleren of de originele antennecondensatoren nog aanwezig zijn en of ze niet vervangen zijn door gewone condensatoren. Het fenomeen als hiervoor speelt nog steeds, maar dan bij allerlei (computer)voedingen en andere apparatuur. Daar worden om aan de uitstralingseisen te voldoen zgn. Y-condensatoren toegepast. Deze zitten geschakeld tussen de geleiders van het lichtnet en het metalen gestel van het apparaat. Het toestel dient daarom aangesloten te worden op een geaarde netaansluiting. Doe je dat niet, dan zal het chassis door capacitieve deling op 110 volt staan. Nu zal bij een enkel apparaat het gevaar wel meevallen. De condensatoren liggen in de orde van grootte 1nF tot ca 10nF. Bovendien wordt de stroom afgevoerd naar aarde, waardoor de toestellen niet "prikken". Erger wordt het wanneer je een aantal van dat soort toestellen aan hebt staan, die ook nog eens met elkaar verbonden zijn, zoal printers, tweede computers en andere randapparatuur. De totale capaciteit kan dan wel eens zo groot worden, dat het al tamelijk voelbaar is, als je bijv een (coax-)netwerkkabel vast hebt om die even op de pc aan te sluiten. Je kunt dan een behoorlijke schok krijgen. Vandaar dat apparaten met randaarde (klasse 1) altijd geaard moeten zijn.

De Y condensatoren zijn speciale uitvoeringen van condensatoren, die uitgebreid getest zijn op ongewilde doorslag, ook bij een defect. Het is dan ook een speciale categorie en ze zijn voorzien van een aanduiding Y, waardoor je kunt zien dat het Y condensatoren zijn (er bestaan ook X condensatoren) Op de condensatoren staan doorgaans veel merktekens van allerlei internationale keuringsinstanties zoals VDE, KEMA etc. Moest je een antennecondensator vervangen in een universeel-toestelletje, dan ligt het dus voor de hand om een dergelijke condensator met een kleine capaciteit (1nF) te gebruiken. Je hebt dan in elk geval een redelijke mate van veiligheid. Zorg wel voor een ruime montage, zodat de spanningsvoerende kant zover mogelijk verwijderd is van de "veilige" kant.  

Henk Roovers

Gooi defecte / kapotte buizen niet in b.v. de glasbak. Buizen zijn chemisch afval. Ben bovendien voorzichtig met het open maken van buizen. Zeker met hoogfrequent buizen zoals een 2C39 en ook magnetron buizen. Er zit berylliumoxide in en dit goedje is bij inademen zelfs dodelijk.

Otto Tuil, René Engels, Petrus Bitbyter

In eerste instantie zou ik vragen of anderen er nog iets mee kunnen. Anders zou ik ze afgeven bij het depot voor chemisch afval van de plaatselijke gemeente, bij het inzameldepot voor Klein Chemisch Afval.

Auke Kieffer, Ed van der Weele

Zie onder netspanning /-frequentie.

Siemens Beschermingstransformator
LNL. 30.3681 Bv. 1438
Prim. 220V 50 Hz.
Sec. 220V 60Va
T 0,315/250B 5x20 (dit slaat op de zekering)

Mijn vragen:

Je hebt een prima trafo gekocht, de aardleidingen hebben niet zoveel nut aangezien de behuizing van kunststof is. De vermogenswaarde van 60 VA (= ouderwetse aanduiding voor Watt, in Frankrijk was dit standaardaanduiding) is inderdaad wat aan de lichte kant. Gelukkig staat op de meeste toestellen hoeveel vermogen ze gemiddeld verbruiken. Een TV zul je er echt niet op aan kunnen sluiten. De meeste radio's zullen geen problemen geven. Enige toestellen die met het opgenomen vermogen boven de 60W uitkomen zijn de grotere plano's (met 2 eindtrappen) en hele luxe toestellen zoals de BX998a. Een TV is meestal ruim boven de 150 Watt (tweede Philips KTV de K7 is zelfs zo'n 350 Watt; de K9/K11 deden ook nog zo'n 210 Watt). Dit valt dus allemaal buiten het toepassingsbereik van je trafo.  

Wouter Nieuwlaat, Rob Jansen 

VA is de standaardaanduiding voor trafo's. Watt heb ik nog nooit gezien. VA is ook correcter omdat je dan niet afhankelijk bent van faseverschil tussen de spanning en de stroom. Alleen als je de trafo ohms belast is het vermogen in Watts gelijk aan de VA.  

Otto Tuil 

Echter VA is niet alleen de aanduiding voor trafo's maar de algemene aanduiding voor z.g. wisselstroomvermogen. Dit is altijd lager dan gelijkstroom vermogen, afhankelijk van de fasehoek (cosinus phi). Een veilige marge is om te rekenen met een factor van zo'n 0,7 à 0,8. 60VA kun je dan belasten met zo'n 45 à 50 Watt. Vaak merk je wel als je teveel stroom trekt, de trafo wordt warm/heet en de verliezen nemen toe waardoor er veel minder dan 220 volt uitkomt.

Mans Veldman

Bij het gebruik van een scheidingstrafo moet nog met het volgende rekening worden gehouden. Als de 230 Volt in je huis is voorzien van aardlekschakelaars, dan zullen deze na de scheidingstransformator niet meer werken. Immers, indien iemand achter deze trafo sluiting maakt naar b.v. de aarde, dan zullen voor de scheidingstrafo de beide stromen in de aardlekschakelaar gelijk blijven. Aan de voorkant van de trafo is de "heenstroom" namelijk gelijk aan de "retourstroom", onafhankelijk van wat er achter de trafo gebeurt.

Wim Wijninga

Een meetinstrument (meetzender, buisvoltmeter, toongenerator, oscilloscoop enz.), dat op een U-toestel of een TV wordt aangesloten, is meestal geaard. Het chassis van het meetinstrument wordt via het meetsnoer verbonden met het chassis van het te meten toestel. Op dát moment is de hoogspanning en het gloeidraadcircuit weer ongeveer 230 Volt ten opzichte van aarde. En de aardlekschakelaar reageert niet meer als je die hoogspanning of dat gloeidraadcircuit aanraakt, omdat de aardlekschakelaar alleen de stroom door de primaire van de scheidingstrafo meet.  

(tekening: Ed van der Weele)
 

Een aardlekschakelaar reageert op de verschilstroom tussen fase en nul. Heb je een lek naar aarde, dan moet deze stroom wel uit de fase komen, dus er is een verschil tussen "in" en "uit".

Mijn redenatie is als volgt: de aardlekschakelaar meet het verschil tussen de stromen door de fase en de nul, de rode pijl. De radio wordt gevoed uit de secundaire trafowikkeling, de groene pijl. Door de aansluiting van het afgeschermde meetsnoer aan het chassis van de radio is dit verbonden met het chassis van het meetinstrument. Het meetinstrument is vervolgens weer verbonden met de aarde van het stopcontact. Hierdoor is op de tekening de onderzijde van de trafo verbonden met de aarde. Tussen de bovenkant van de secundaire trafowikkeling en aarde staat nu dus 230 Volt, de oranje pijl. Raak je nu de bovenkant van de secundaire trafowikkeling aan en ben je zelf verbonden met aarde, bijvoorbeeld via de vloer, vloeit de stroom door de secundaire trafowikkeling, je lichaam, aarde, meetinstrument weer terug naar de bovenkant van de secundaire trafowikkeling. Aan de primaire kant van de trafo verandert niets. De stroom loopt netjes van de fase naar de nul. Geen verschil betekent dus: geen reactie van de aardlekschakelaar. Aanraken van de secundaire kant van de trafo zal alleen een (kleine) toename van de stroom door de primaire wikkeling opleveren, het heeft geen invloed op het verschil tussen in- en uitgaande stroom van de aardlekschakelaar.  

Ed van der Weele, Mark Schoenmakers

Het lichtnet heeft een fase, nul en aarde. De nul is verbonden met de aarde. Als je dan de nul aanraakt gebeurt er niks. Als je de fase aanraakt krijg je een flinke schok. De scheidingstrafo heeft twee spoelen die niet met elkaar in verbinding zijn. Een spoel aan het lichtnet, een aan de radio. Er kan aan de secundaire kant geen stroom vloeien ten opzichte van de aarde, want er is geen een kant van de secundaire spoel verbonden met aarde. Raak je dus een pool van de secundaire spoel aan krijg je geen schok. Maar als je ze allebei aanraakt gaat de stroom ongehinderd door je lijf.

Je kunt eenvoudig zelf een scheidingstrafo maken door twee "230 naar 12 Volt" trafo's te kopen. De 12 Volt kanten met elkaar verbinden. Je hebt dan dubbele scheiding. Let wel, als je met tv's gaat knutselen dat je dan grote trafo's moet hebben. Computervoedingen zijn niet geschikt. Ook "elektronische halogeentrafo's"  niet. Dit zijn allebei schakelende voedingen. Je kunt hierbij geen 12 Volt aan de secundaire kant aanbieden en dan verwachten dat er primair 230 uit komt. 

Laurens 

Je kunt ook oude radio trafo's gebruiken, met die spanningcarrousels. Daarmee kun je dan het verlies ook oplossen. Wel de 6 V secundair gebruiken i.v.m. het vermogen. 220V - 6V -> 6V - 220V en met de carrousel de zaak op spanning brengen.

Maurice Hamm 

Kijk ook eens in het menu bovenaan de Forum-startpagina, onder "Service & Info" bij "Artikelen I" en lees het artikel over Veilig werken.  

Ed van der Weele

Van belang is wat je erop aan wilt gaan sluiten? Een radio, ik neem een gemiddelde Philips, 50W op 220Volt.
Dat is dan 300 mA. Een TV, hooguit 200 Watt op 220Volt. En dat is 1 A. Maar neem gewoon 2,5A of zo, dan heb je een lekkere buffer. Sluit overigens altijd maar één toestel aan op de scheidingstrafo. Als je er twee aansluit heb je 50% kans dat de twee chassis op de tegengestelde pool staan. Beetpakken van beide chassis kan dan het einde van de hobby (lees: je leven) betekenen.

Otto Tuil

Een scheidingstrafo is een trafo met de verhouding 1:1. Dus je stopt er 220 Volt in en krijgt er 220 Volt uit, maar dan gescheiden van het net (veiliger). Je kunt er ook 110 Volt in stoppen, dan krijg je aan de andere kant ook 110 Volt. Na een scheidingstrafo kun je zo nodig weer een variac en/of trafo (220-> 110) aansluiten.  

Maarten Gudde

Hoe warm een trafo wordt is afhankelijk van het ontwerp. Als de ontwerper zuinig wil zijn kiest hij voor weinig blik en weinig draad, waardoor de trafo warmer wordt. Als hij een betrouwbare trafo wil maken kiest hij voor meer blik en meer draad, waardoor de trafo kouder blijft. Het is een kwestie van geld en verwachte levensduur. Een goede trafo met goede levensduur wordt zo ontworpen dat hij onder de 80ºC blijft of beter zelfs 60ºC. Maar er zijn ook trafo's die wel 100ºC of warmer worden.   

Anton Tan 

Een algemene regel is -zowel voor transformatoren als elektrische motoren- dat de temperatuur van de machine of transformator, 90 °C hoger mag liggen dan de omgevingstemperatuur, tot een maximale omgevingstemperatuur van 40 °C. Is de hitteontwikkeling echt extreem, dan kan het zijn dat de lamellen van het blikpakket niet meer elektrisch van elkaar geïsoleerd zijn; hierdoor nemen de wervelstroomverliezen aanzienlijk toe, hetgeen zich uit in een warmteontwikkeling in het blikpakket.  

Francesco

Huidige trafo's hebben vaak een thermische zekering (meestal auto resettable) van 105°C ingebouwd. Bij 105°C ruik je enigszins een hete radiator lak lucht, maar verdwijnt naar verloop van tijd. Ga er gerust van uit dat het wikkelpakket die temperatuur mag bereiken. Wellicht dat de trafokern een hogere temperatuur kan verdragen.  

Kees van Dijke 

In diverse Philips apparaten (onder andere GM6020 voltmeter, GM5600 scope, GM4561 voeding, B5X04 plano) zitten temperatuurzekeringen in de voedingstrafo. Deze staan in de service documentatie aangegeven als zekering voor 125°C. Dus pas als de trafo warmer wordt dan 125 graden (en dat is erg heet) treedt de zekering in werking. Het lijkt er dus op dat zo'n ding behoorlijk warm mag worden. Hoe warm "normaal" is durf ik eerlijk gezegd niet te zeggen, al zou je met een typisch rendement van 80% voor een transformator natuurlijk wel ongeveer kunnen bepalen hoeveel het ding verstookt. Bedenk ook dat je een voorwerp van 60°C al niet lekker meer in je hand kunt vasthouden zonder je vingers te branden (kort aanraken is uiteraard een ander verhaal).  

Matthias Meijer 

Normaliter zijn de uitwendige wikkelingen de secundaire kant, en als die nauwelijks belast wordt zal die ook zeker niet heet worden. Ik heb zelf een behoorlijk zware scheidingstrafo die toch maar 2,5 ampère kan leveren en deze wordt onbelast ook behoorlijk heet. Maar ik heb deze ervaring al met diverse scheidingstrafo's gehad, lijkt me dus niet iets om je echt zorgen om te maken. Vermoedelijk gewoon ijzerverliezen in de kern. Als er echter ook nog een luchtje afkomt dan moet je toch wel oppassen. Overigens komt deze warmte niet uit het niets, dus als de trafo niet in gebruik is loont het de moeite (in het kader van energiebesparing) om deze los te koppelen van het net. 
 
Henk van den Broek

De vraag is of het een "harde" spanning is, of spanning die in elkaar zakt bij aanraking met een meter? Vaak zit er er een condensator tussen de netspanning en het chassis. Als deze iets lekt kan dat de spanning op het chassis veroorzaken. In dit toestel is dat het geval. In het schema is deze gemerkt "170", waarde 5nF. Als je echt een schok hebt gekregen door alleen het chassis aan te raken, dan kan deze condensator stuk zijn. Als je bij aanraken van het chassis alleen wat tintelen voelt, dan is er niets aan de hand, dit is normaal als de netfase toevallig net aangesloten is aan de kant waar die condensator aanhangt. Wil je echt zeker zijn van je veiligheid, dan deze condensator in elk geval verwijderen. Eventueel vervangen, maar dan door een veilig type, met de nodige keurmerken erop. Wat je ook doet, kijk wel uit!  

Otto Tuil, Henk van den Broek

De behuizing van de scoop is verbonden met de veiligheidsaarde. Je kunt daarom de scoop niet op een U-toestel aansluiten omdat je dan sluiting maakt tussen de fase of de nul van het lichtnet. Door de scoop aan te sluiten op een 2-polig stopcontact zonder randaarde zweeft de scoop ten opzichte van het lichtnet en gebeurt er niets als je de afschermmantel van de probe met het chassis van het U-toestel verbindt.

Maar de behuizing van de scoop is nu wel spanningsvoerend, net als het chassis van de radio. Sluit de radio zó aan dat de nul van het lichtnet met het chassis is verbonden.

Als de radio wél via een scheidingstrafo wordt gevoed kan je scoop gewoon op het chassis van de radio aansluiten, maar daarmee komt het chassis van de radio aan de veiligheidsaarde te liggen en de "hete" kant van gloeidraden en de hoogspanning hebben dan een potentiaal van 230 Volt ten opzichte van de veiligheidsaarde. Het blijft altijd oppassen met die U-toestellen.  

Ed van der Weele

B.v. enkele Telefunken toestellen van vlak na WO II. Daar zit achter de AZ1 met gaasanodes een voedingstrafo. Ook de buizen zijn ECH4, ECH4, EBL1 en AZ1. Je zou dus denken dat het een gewone radio is met een normale voedingstransformator. Echter, de anodespanning van de buizen wordt rechtstreeks uit het net gehaald, ofwel, er wordt een "autotrafo" gebruikt. Het toestel hangt dus rechtstreeks aan de netspanning. Een tweede punt is de luidsprekeruitgang. Deze hangt ook in feite rechtstreeks aan het net, maar daarbij moet je een luidsprekerbox met extra aanpassingstransformator op aansluiten. Bovendien moet de luidsprekerkast goed geïsoleerd zijn.

Kees van Dijke  

Ook bij wat modernere radio's is het oppassen. Zo dacht ik een paar weken terug veilig bezig te zijn met een Tesla 420A. Toen ik het schema inzag ben ik ook even geschrokken omdat het chassis rechtstreeks aan het lichtnet bleek te zitten ondanks de voedingstrafo die ook hier een trafo uitsluitend voor de gloeispanning bleek te zijn.

Henk Roovers
Ook Philips radio's kennen zulke verborgen "gevaren", zoals:

Toestellen voorzien van een autotrafo*):

156AV BF121A
2501 met voeding 2503 BX376A
B1X02A HX492A
B2X12A

Niet aan het typenummer herkenbaar maar toch een "U-toestel":

480L HX347A
680L HX348A
735L HX424A
BX332A HX472A

Toestellen alleen geschikt voor gelijkstroom-lichtnetvoeding en direct met het net verbonden:

630C 830C
634C 834C

En vergeet de volgende Philips toestellen niet:

 
518AU 529AU
519AU

 

Deze zijn zowel voor gelijkstroom als wisselstroom te gebruiken. Tevens hebben deze toestellen een autotrafo voor 125 Volt netten. En om consequent te blijven heeft Philips een toestel dat geschikt is voor gelijkstroomvoeding, maar tóch over een scheidingstrafo beschikt de 361U genoemd. Een ander sluipend gevaar trof ik aan bij een flink aantal Philips ontvangers. Hierbij wordt het lichtnet, via een scheidingscondensator, als antenne gebruikt. Als deze condensator gaat lekken staat óók de netspanning op het toestel. 

*) zie ook "woordenboek".  

Michiel van der Smeede, Ed van der Weele  

Zelfs een "normaal" wisselstroomtoestel van toen (zonder mankement) kan gevaarlijk zijn. Ook al is er een volledige scheiding van het lichtnet, dan bestaat de kans dat er 200 Volt of meer(!) gelijkspanning op (bijvoorbeeld) de antenne komt te staan. Uitleg: Het toestel -dus ook het chassis- is via de waterleiding met aarde verbonden. Zo staat het beschreven achterop. Als nu tante Gerda uit Breda na het stoffen de antennestekker per abuis in het gat van de 'externe luidspreker' steekt, dan hebben wij de omschreven situatie. Sommige fabrikanten hebben om die reden de 'externe luidspreker' een van de 'antenne/aarde' afwijkende aansluiting gegeven.

Wolfgang Holtmann  

Als om wat voor reden dan ook een dergelijk toestel zonder nettrafo open en bloot aangezet moet worden zonder dat er een scheidingstrafo beschikbaar is, controleer dan met een spanningszoeker- schroevendraaier of het metalen chassis aan de nul, en dus niet aan de fase ligt. Gaat het lampje branden als je het chassis met de schroevendraaier aanraakt, draai dan de netstekker van het toestel om en controleer opnieuw! Dit zorgt er al voor dat de situatie ietwat veiliger wordt. Echter, dit kan een scheidingstransformator zeker niet vervangen! Ik ben het nog niet tegen gekomen, maar het zou kunnen zijn dat er toestellen bestaan waarvan het chassis op de helft van de netspanning ligt, pas hier dus terdege voor op.

Daniël Geelhoed

Het verdient nadrukkelijk de voorkeur om wanneer je aan een U-toestel gaat werken gebruik te maken van een scheidingstrafo. Zie ook de tekst hieronder die in de service documentatie van dergelijke Philips toestellen is opgenomen.

(scan: Jan Verdijk)

Als je toch zonder scheidingstrafo zou gaan werken aan zo'n toestel, zorg er dan in elk geval voor dat het chassis aan de 0-leiding van het lichtnet zit. Dit is te controleren door met een voltmeter de spanning te meten tussen het chassis en de randaarde, of hiervoor gebruik te maken van een neon spanningszoeker. Het stopcontact heeft twee aansluitcontacten (plus soms een aardcontact). Het ene contact is verbonden met de 0-draad, hierop staat geen spanning ten opzichte van aarde. Het andere contact is verbonden met de fase-draad, hierop staat 230 Volt wisselspanning ten opzichte van aarde. Tussen de kontakten onderling staat dus altijd 230 Volt wisselspanning. Afhankelijk van hoe de stekker in het stopcontact zit staat er 0 Volt dan wel 230 Volt op het chassis van je radio t.o.v. aarde. Een aantal algemene tips over de huisinstallatie zijn te vinden op http://www.dongelmanselektro.nl/algemene_tips.htm .

Er zijn eigenlijk geen "gewone schokken uit het net", elke aanraking kan gevaarlijk zijn, is afhankelijk van een aantal omstandigheden die je niet geheel in de hand hebt zoals huidvochtigheid, schoeisel en isolatie van de vloer. (Is zeker geen volledige opsomming).  

John Hupse 

Gevaarlijk? Niet altijd. Bij normaal gebruik, als het toestel in originele staat is en alle kastonderdelen, zoals de goede knoppen met (voor zover aanwezig) de juiste schroeven, de achter en onderpanelen gemonteerd zijn, heb je weinig te vrezen. Gevaarlijker wordt het als door iemand een extra aansluiting is aangebracht voor bijv een antenne, pick-up of tweede luidspreker (niet origineel dus). Tijdens reparatie wordt het anders. Het toestel wordt dan ingeschakeld met verwijderde kastonderdelen. Bij deze toestellen is een van de lichtnetpolen met het chassis verbonden. afhankelijk van de manier waarop de steker in de wandcontactdoos zit, zal het chassis de volle netspanning voeren. Naar gelang de omstandigheden en de inrichting van de werkplek kan dit dus levensgevaar opleveren. Een scheidingstrafo zorgt er in dit geval voor dat bij aanraken van het chassis, geen gesloten stroomketen kan ontstaan en daarom is het gevaar kleiner. In het toestel komen echter nog steeds dodelijke spanningen voor. Het aanraken van het chassis. gelijktijdig met een spanningvoerende draad in het toestel blijft dus levensgevaarlijk, even gevaarlijk als alle andere toestellen, met of zonder trafo. Overigens moet elke wisselspanning, hoger dan 42 Volt en elke gelijkspanning hoger dan 110 Volt beschouwd worden als gevaarlijk.Treed je op als reparateur naar derden, dan ben je verplicht om een toestel na reparatie te onderzoeken op veiligheid, door een aantal voorgeschreven metingen. De reparateur is verantwoordelijk en dient in een geval van een ongeluk te kunnen aantonen, dat het toestel veilig was, toen hij het afleverde aan de klant.  
Henk Roovers

Bij b.v. het reviseren van oude "teerknollen" wordt wel gebruik gemaakt van gesmolten teer (van b.v. andere teerknollen). Houd daarbij rekening met het volgende. De teer van die oude teerknollen zit vol met PCB's en ander kankerverwekkende aromatische koolwaterstoffen. Bijvoorbeeld benzeenverbindingen. Vroeger keek men nog niet zo nauw en was zich niet bewust van de gevaren. Om daar nu zo zonder bescherming als aan een lopende band mee aan het werk te zijn is niet zo gezond. Bijvoorbeeld de "MAC-waarde" (Maximum Allowed Concentration) voor PCB's ligt op 0,1 mg/m³. Die bereik je al gauw als je die teer zo in een pannetje opwarmt. Als je er toch mee wilt gaan werken, gebruik bij voorkeur nieuwe teer. Ook deze is natuurlijk niet gezond maar wel veel beter. Ben er niet te lang mee bezig en zorg voor een uitermate goede ventilatie (werk bij voorkeur buiten).

Hugo Welther , Roland Huisman 

Pas op met de extra luidsprekeruitgang achter op een radio! Het ligt voor de hand te denken dat daarop een laagohmige luidspreker kan worden aangesloten, en met de nieuwere (oude) radio's is dat ook zo. In een aantal gevallen is deze extra uitgang echter rechtstreeks verbonden met de anode van de eindbuis en de plus van de voeding. Daarop moest dan een extra luidspreker via een uitgangstrafo worden aangesloten. Soms staat dit op de achterzijde aangegeven, soms ook niet. Laat staan als de achterkant weg is. Sluit je hierop een laagohmige luidspreker aan, dan is dat niet alleen slecht voor de eindbuis maar ook voor degene die deze draden aanraakt. Een toch vrij nieuwe radio als een Telefunken 2652W uit 1952 is toch nog "hoogohmig" uitgevoerd en op de achterzijde staat alleen een luidsprekerboxje aangegeven. Kijk dus uit met de extra luidsprekeruitgang; er kan een gevaarlijke spanning op staan.
 
Andries van Bronkhorst  

Voor het geval het een U(= universeel) toestel betreft moet je zeer goed uit kijken. Met een netgescheiden voeding, maakt het niet uit of je de anodespanning aanraakt of de massa. Het prikt pas als je beide aanraakt. Bovendien is het gelijkspanning en dat is weer iets minder funest als wisselspanning. Verder is de stroom gelimiteerd. Voor de eindbuis maakt het voor de gelijkstroominstelling weinig uit, voor zover het een pentode betreft. Zo wordt de anodestroom vaak gemeten door simpelweg een mA meter over de klemmen van de uitgangstrafo te zetten zonder iets los te maken. Een pentode is niet erg gevoelig voor anodespanning variaties. Wat de wisselstroom weerstand betreft gaat het natuurlijk wel mis. De buis zal maar een zeer klein deel van het nominale vermogen kunnen afgeven aan de luidspreker.  

Henk Roovers

Er wordt soms zó luchtig gesproken over het werken aan televisies, dat degenen die niet ervaren zijn kunnen gaan denken dat het allemaal wel meevalt met het gevaar van die spanningen. Zelfs een schrikreactie met je hand in een tv-toestel kan desastreuze gevolgen hebben. Adviezen om b.v. rubber handschoenen aan te trekken zijn maar zeer betrekkelijk. je bent dan voor hoge spanningen nog steeds niet veilig. Verder is het nogal eens onduidelijk met welk materiaal wel of niet veilig kan worden gewerkt. Zo is b.v. de ene schroevendraaier de andere niet.

Uiteraard zijn er bij de regelmatige forumbezoekers ook mensen die zeer deskundig zijn op "televisiegebied". Bij hun adviezen moeten ze er echter rekening mee houden dat vele anderen die dit forum lezen minder goed op de hoogte zijn van de gevaren en laten zich leiden door adviezen die zij hier ontvangen. Of de adviezen worden gegeven door een deskundige met ervaring of door een dertienjarige scholier zonder enige kennis van zaken kunnen zij niet beoordelen. De ervaren hobbyisten zijn door schade en schande wijzer geworden, maar wel in een tijd waarin je beducht was om met hoge spanningen in aanraking te komen. Die ervaringen die zij zelf hebben meegemaakt hoef je over het algemeen niemand te gunnen en het is daarom te blijven waarschuwen voor de gevaren die nu eenmaal aan het werken met elektriciteit zijn verbonden. Met elektriciteit kun je niet voorzichtig genoeg omspringen. Door het geven van verkeerde of onvolledige informatie wordt de kwaliteit van het Forum naar beneden gehaald. En dat zou te betreuren zijn. Het is de taak van iedereen die dit Forum een goed hart toe draagt, te zorgen dat het niveau op peil blijft en misverstanden en onjuistheden te voorkomen en zonodig te corrigeren.

Bij het werken aan televisies is het ook niet erg verstandig je te laten ondersteunen door verouderde leerboeken. Deze zijn dikwijls niet meer up-to-date qua veiligheid. De laatste decennia is men hier duidelijk anders tegen aan gaan kijken. Men is erg voorzichtig -soms zelfs zeikerig- geworden met bepaalde risico's, maar je moet er wel even bij stilstaan. Er wordt in zo'n zwart-wit tv toch wel gewerkt met b.v. een anodespanning op de beeldbuis van 16 kilovolt. Samengevat is het advies van de meer ervaren hobbyisten: beschik je niet over de nodige kennis blijf dan liever af van een tv-tje met de nodige jaren achter de rug.

Henk van den Broek, Ed van der Weele, Wouter Nieuwlaat, Jan Bus, Hein Ros

Van het openschroeven zelf krijg je geen opdonder. Wel kunnen er als het toestel kort te voren nog aan heeft gestaan elco's geladen blijven. Dat geldt zowel voor televisies als radio's. Het effect is erger als de radio een seleen of halfgeleiderdiode als gelijkrichter heeft . Als dan na het aanzetten het toestel gelijk weer uitgezet wordt of als bijvoorbeeld bij een tv de buizen niet gaan branden omdat de serieketen onderbroken is, dan lekt de lading slechts zeer langzaam weg. Zelfs na een kwartier of langer kunnen de voedingselco's nog geladen blijven. Raak je die dan aan, dan voel je dat. Het is vaak voldoende om de elco's met een weerstand van 100 ohm te ontladen. Ze zijn dan meestal na een paar seconden leeg. Even kortsluiten met de schroevendraaier kan ook, maar dat geeft wat vuurwerk en de condensatoren stellen een dergelijke kortsluitstroom niet op prijs.

Bij tv's is er nog een onderdeel dat heel lang zijn lading kan behouden, namelijk de beeldbuis. De hoogspanningsaansluiting, bij zwart/wit tv zo rond de 18 kiloVolt en bij kleur 25 tot 30 kiloVolt, kan heel lang geladen blijven omdat de beeldbuis en de (afgeschermde) hoogspanningskabel een prima bijna lekvrije condensator vormen. Ontladen mag met een kortsluitdraad. Doe dat door eerst de draad aan te sluiten op de aquadaglaag, dat is de geleidende laag aan de buitenzijde van de beeldbuis. Meestal is deze geaard met een blanke gespannen draad en vroeger ook wel met een flinke bladveer. Sluit daarna pas het andere einde van de draad aan op de hoogspanningsaansluiting van de beeldbuis. Die kun je niet missen want dat is die aansluiting midden op het glas van de schuine zijkant van de beeldbuis. Steek voor de veiligheid de draad onder de rubber tule door naar het midden. Het ontladen gaat met een ferm tikgeluid gepaard. Probeer vooral niet met de vingers de rubberen tule even op te tillen om de draad eronder te krijgen want de spanning kan soms wel een paar centimeter overbruggen. Geef de buis de tijd om te ontladen want de buis is na de eerste tik vaak nog steeds geladen.  

Henk Roovers

Zie het artikel over veilig werken aan radio's elders op dit forum.

Ed van der Weele, Kees van Dijke  

Zie m.b.t. het aanraken van spanningsdragende elementen het volgende artikel.

 

(scan: Evert de Keijzer)

(foto: Hugo Sneyers) 

SBR 345U, dit is een radio uit 1934 die enkel op 110V kan spelen. De eigenaar had een verhuistrafo 220/110. Ik vond, toen ik de stekker van de radio in de verhuistrafo wilde steken, dat de trafo verdacht fel bromde. Eerst dacht ik dat de trafo misschien wat "losjes" was maar ik vertrouwde het zaakje niet helemaal. De verhuistrafo van de man heb ik dan maar mee naar huis genomen voor nader onderzoek en wat blijkt nu? het is een verhuistrafo van 110 naar 220 .... had ik daar de radio op aangesloten dan kreeg dat arme ding 400V te verwerken en dat zou hij zeker niet overleefd hebben. Pas op dus met een verhuistrafo.  

Hugo Sneyers

Terug naar de inhoudsopgave

(04-03-2011 )