Solderen

Overzicht

 

Desolderen Gesoldeerde metaalverbindingen loskrijgen Koperen lipjes Lipjes op stalen chassis Litzedraad solderen Oude soldeertin verwijderen Soldeerbout Soldeerhars verwijderen

Soldeerstation Soldeertin Solderen DIN-pluggen S39

• Desolderen

• Nordmende Parsifal Stereo: buisvoet moet van de printplaat worden verwijderd (vervangen); hoe te doen zonder de printplaat te beschadigen? 

Wat handig is: Soldeer litze. Wat dat is? Wel litze (gevlochten blank koperdraad) wat tin op kan zuigen:

• leg een schoon stukje litze draad op de te desolderen eiland;
• daar op de hete punt van je soldeerbout (min 50W bout werkt het beste);
• zie je het tin vloeien in het litze;
• behandeling een enig maal herhalen totdat het eilandje schoon is van tin;
• herhalen voor de andere pennetjes;
• met de bout nog even de pennen loshalen door enkel het pennetje te verhitten zie je zo dat ze echt los komen van ook het laatste stukje tin, paar keer aan tikken- even een handigheidje;
• als alle pennen zo los gemaakt zijn haal je de voet er rechtstandig uit.

Lastiger is als men pootjes heeft omgebogen. Enfin daar verzin je wat op, desnoods knip je de voet aan stukken en haal je pen voor pen los daarna met de litze de eilanden schoonmaken.

Kopen: desoldeer-Litze koop je bij de elektronica handel - vele hebben dat gewoon in huis. Neem een beetje brede, iets van 5mm, dit i.v.m. de meestal ruime hoeveelheid tin op de eilanden. Kleiner als 3mm is voor heel fijn werk als Transitor en SMD spul. B.v. bij Conrad: desoldeerdraad 5,3 mm, vanaf € 3,87.

Maurice Hamm

Het gebruik van een tinzuiger (dat is een soort fietspompje dat zuigt in plaats van blaast) gaat ook erg goed. Kost ongeveer € 3,50. Ik zou niet zonder kunnen. Hiermee zuig je het soldeertin weg. Vervolgens trek je de buisvoet rechtstandig uit de printplaat. Voordeel boven litze is dat het een eenmalige aanschaf is en het veel sneller werkt zodat de printplaat minder heeft te lijden.

John Hupse

Als je dit desolderen van een buisvoet uit een print nog niet eerder hebt gedaan is het misschien verstandig om eerst even te oefenen op een sloopprint. Als je de printeilanden namelijk te lang verhit (wat nogal eens gebeurt als je er nog niet zo handig in bent), dan laten ze wel eens los van de print en is de print vernield. Dat geldt ook voor het noodzakelijk "wrikken" om de voet uiteindelijk los te krijgen. Als je de voet namelijk al een stukje omhoog hebt gekregen (los van de print), en je duwt per ongeluk weer een beetje terug, dan heb je kans dat je daarmee de soldeereilandjes van de print afdrukt. Nooit wrikken met gereedschap dus (zoals een schroevendraaiertje onder de buisvoet) omdat je daarmee de buisvoet kantelt en dus één kant weer terug de print indrukt (met verlies van soldeereilandjes tot gevolg). De veilige methode: pak de buisvoet aan de onderkant rondom beet met je vingertoppen. Door te knijpen en tegelijkertijd te desolderen wrik je rondom je vingers tussen de buisvoet en de print. 

Jeroen Boschma

• Gesoldeerde metaalverbindingen loskrijgen

(foto's: Piet Blaas)

Ik heb een vervangende afstemcondensator maar die mist de trommel waar de snaren aan moeten worden bevestigd. Ik moet eigenlijk de trommel overzetten van de oude naar de nieuwe afstemcondensator. De trommel is vast gesoldeerd op de slagbegrenzing (ja zo heet dat). Maar die krijg ik niet los. Met de Weller op 370 graden gebeurt er niet veel. 

Voor € 5,- is er bij de Gamma,Praxis e.d. zo'n pen-gasbrandertje te koop. Het blijft wel oppassen en voorzichtig te werk gaan, maar het werkt formidabel.

Maurice Hamm

Om de oude condensator te slopen kun je gerust een verfstripper o.i.d. gebruiken, geen probleem. De afstem-c is tenslotte toch al kapot. Als je de aandrijfschijf op de nieuwe condensator zet, is het zaak zo min mogelijk warmte in de as van deze condensator te stoppen, gebruik dus geen verfstripper of brander. Gewoon een dikke soldeerbout van 150 tot 250 Watt werkt prima. De reden dat een Weller boutje de zaak niet voor elkaar krijgt is simpel: het puntje is je "warmtevoorraad" en in een klein puntje kun je maar beperkt warmte opslaan. Een bout met groot vermogen heeft vaak een dikke punt (rond 10 mm of meer) en deze kan erg snel zijn warmte afgeven aan hetgeen je moet solderen. Zoals je waarschijnlijk wel weet, is bij solderen niet alleen de temperatuur van belang, maar ook de snelheid waarmee gewerkt wordt. Hoe sneller je soldeert, hoe minder warmte er in het omliggende materiaal kruipt en hoe beter het is!

Leo Snoeren

Ik heb dit klusje inderdaad al vaker succesvol met een klein(penmodel) gasbrandertje en/of een flinke zware soldeerbout gedaan.
Wel snel werken en afschermen voor zover mogelijk. Ook proberen het in één keer goed te doen, desnoods op een of andere manier de zaak klemmen zodat na de klus niet de trommel "uit lijn" blijkt te zijn. Eerst heel goed de ondergrond schoonkrabben en de trommel er perfect op zetten,dan pas gaan solderen. Wel even goed laten invloeien. Pas ook op dat de rotor (de as met de lamellen er op) niet te heet wordt anders zakken een of meer lamellen opzij en kun je de condensator vrijwel zeker weggooien. Houd een plantenspuit of natte doek in de buurt. 

Als je een elektrische verfstripper gebruikt, neem er dan wel een met een opzetstuk met kleine uitblaasopening. Als je een afschermplaat maakt uit bijvoorbeeld de zijkant van een conservenblik (of een gleuf in de zijkant van het blik maken en de condensator erin schuiven met de blokkeerplaat aan de buitenkant) kan je het kwetsbare deel (de lamellen) beschermen tegen de hitte van de brander.

Ben Dijkman, Hans van der Marel, Henk van den Broek

Het overzetten van de trommel was nog het simpelste, zo bleek. Ik heb dat met een "pencil torch" gedaan. Werkt perfect. Oké, het ziet er niet meer zo netjes uit, maar het voldoet voor mij.

(foto: Piet Blaas)

Piet Blaas

• Koperen lipjes

• Ik gebruik een 22 watt soldeerbout, die ook goed warm wordt. Toch is het solderen op "nieuwe" oppervlakken vaak erg moeilijk. Neem nou de koperkleurige lipjes van een buisvoet. Het tin wil gewoonweg niet hechten als ik het op de lipjes aanbreng, laat staan dat ik hier normaal bedrading aan kan solderen.

22 Watt is wel wat weinig; die soldeerbout zal inderdaad de nodige temperatuur leveren doch het wordt problematisch wanneer die bout een zekere massa moet verwarmen; die kan dat dan niet meer omdat het vermogen te klein is.

Kontakten ééns goed opschuren met een fijn schuurpapiertje kan overigens nooit kwaad. Je moet inderdaad het oxidelaagje weghalen. Met schuurpapier, een vijl of wat dan ook. Ik gebruik ook wel eens zo'n stift met glasvezel. Daar kun je snel een bepaald oppervlak mee schoon krijgen. Pas wel op voor het afval. De glasvezeltjes breken gemakkelijk af. Als je die niet weghaalt dan kun je ze in je vingers krijgen. Dat kan erg irritant zijn. Je hebt dan wel een fijn pincet nodig om het er weer uit te krijgen.

Met een radeerstift of een stukje staalwol kan je gemakkelijk het oxidelaagje verwijderen, afkrabben met een schroevendraaiertje gaat ook, dan soldeert het weer uitstekend. Zorg ook voor een goede punt aan je soldeerbout.

Er zit vaak een oxide laagje op dergelijke lipjes, vooral als ze nooit gebruikt zijn. Even schoonkrabben, b.v. met een stukje waterproof schuurpapier doet wonderen. Vroeger gebruikte men wel soldeervet hiervoor, maar dat geeft vieze troep. 

Dirk kloeck, Piet Blaas, Henk Kramer, John Hupse

• Lipjes op stalen chassis

• Soms - bij stalen chassis - zitten soldeerpunten direct aan het chassis. Het chassis vormt een geweldige warmteafleider voor dergelijke soldeerlippen. Gevolg is dat het mij niet lukt om een "doorvloeid" soldeerpunt aan zo'n lipje te realiseren; eerder van het soort "plakwerk". 

Een 30W bout werkt niet. Hoe kleiner je bout hoe moeilijker het gaat om de zaak snel op temp te krijgen. Een bout met meer vermogen verhit sneller en dus minder kans in tijd om je onderdelen te doen opwarmen. Een kleine bout is dus risicovoller voor je onderdelen dan een grote bout. Belangrijkste is de temperatuur en hoe sneller je dat "verplaatst" krijgt hoe beter. Advies:
gewoon een 50W bout gebruiken. Of een standaard Weller station gebruiken. Die boutjes zijn doorgaans 50W en door de keuze van de stiften kun je de warmtetoevoer zelf bepalen.

Maurice Hamm, Otto Tuil

De warmte wordt door het chassis afgevoerd en kan dus bij een sterke bout niet meteen het component aantasten. Het beste neem je een bout met veel vermogen en een temperatuurregeling.

Wouter Nieuwlaat

Ik gebruik twee soldeerbouten; één 25W bout en één 60W bout. Met name met die oude soldeertin is het een drama om dat met een 25W bout(je) week te krijgen zodat je een onderdeel kan (de-)monteren. Met die 60W bout gaat dat een stuk makkelijker. Met nieuwe soldeertin geeft die 25W bout geen enkel probleem. Kennelijk speelt de ouderdom, naast de mengverhouding (tin en lood) van het gebruikte soldeertin (40:60, 50:50 of 60:40) ook een belangrijke rol in deze. Oude soldeertin wil niet meer vloeien en loskomen omdat er geen vloeimiddel meer is. De oude las even "vernieuwen" door nieuw soldeertin met harskern toe te voegen lost het probleem vrijwel altijd op. 

Paul Brouwer, Henk Roovers

• Litzedraad solderen

Zie ook onder spoelen.

Hier een artikel over het solderen van litzedraad uit Radio Bulletin nr. 3 van 1947.

Otto Tuil

Methode 1

Een aspirientje (een echt exemplaar met salicylzuur, dus geen paracetamol of soortgelijk spul) is een goed vloeimiddel. Leg het litzedraad op het aspirientje en druk het met de soldeerbout op het tabletje. Tegelijk vertinnen. Houd wel uw neus uit de buurt. Een aspirine van Bayer (in wit met groen doosje) werkt in dit verband goed. Alleen, behalve het uit de buurt houden van je neus is het dragen van een duikbril ook aan te raden. Het slaat ook op de ogen. 

Mark Schoenmakers , Ed van der Weele

Methode 2

Litzedraad bestaat in twee soorten namelijk de oude geëmailleerde soort en de modernere met dezelfde isolatie als posijnwikkeldraad.  De oude soort is het makkelijkst als volgt te solderen. Vul een vingerhoed met brandspiritus, steek dat aan en steek het litzedraad in de vlam tot het roodgloeiend is en steek het roodgloeiend door de vlam in de spiritus. Het email springt er dan af en er blijft mooi blank koperdraad achter. De nieuwe soort laat zich met een temperatuurgeregelde soldeerbout op ongeveer 400 graden makkelijk vertinnen.

William Oorschot 

Methode 3

Het solderen van "antiek" emaille-litze gaat wél goed na behandeling met afbijtmiddel (op basis van methyleenchloride) als je de draadjes even uit elkaar pluist en dan in een kloddertje afbijt doopt. Na een kwartiertje of zo borstelen met een hard borsteltje, goed spoelen onder de kraan en in elkaar draaien voor het solderen. Ik heb zo onder andere MF trafo's en spoelen in legersets uit WO2 weer perfect aan de gang gekregen.

Frithjof Sterrenburg

• Oude soldeertin verwijderen

• Oude soldeertin wil maar al te vaak niet vloeibaar worden doch brokkelt eerder weg. Het maakt vaak ook niet uit of je er nu een 100W bout of een 25W bout op zet. Het resultaat is hetzelfde.

Om een nieuw component met een klodder oude soldeer goed terug vast te vloeien lukt bijna niet, daarom moet je dus altijd een beetje nieuwe soldeer bijvoegen. Ook bij het desolderen helpt dat vaak enorm.

Wouter Nieuwlaat, Henk Roovers, Henk van den Broek, Paul Brouwer, Maurice Hamm,. Thijs Bouma

Gebruik normaal (elektronica) harskernsoldeer. In het uiterste geval kan je op zoek gaan naar Colofonium (gebruikte men in de 20'er jaren ook, kleur bruin). Zo'n brokje los je op in spiritus (een combinatie van Methylalcohol en Ethylalcohol plus een kleurstof) of gebruik zuiver alcohol (Ethanol) van minimaal 60% (te koop bij de betere drogisterijen of apotheker). Los het zodanig op dat er een beetje "stroperige" oplossing ontstaat, dus niet de "dun" (waterig) en niet te "dik" (melasse-, of huishoudstroop). Met deze verkregen oplossing en een penseeltje smeer je de te solderen verbinding in en daarna af-solderen met harskernsoldeer. Werkt uitstekend en mocht je de harsresten na het solderen willen verwijderen dan kan dit met alcohol (ethanol/ethylalcohol dus) of aceton en een wattenstaafje. Let op: aceton tast plastic en andere materialen aan, dus voorzichtig met het wattenstaafje en de aceton omgaan.

Harm

De meeste metalen zijn goed te solderen met harskernsoldeer, zoals roodkoper, vertind koper, messing, ijzer, zilver etc. Wel mag er op het metaal geen oxidelaagje zitten, omdat dat niet goed weggevreten wordt met soldeerhars. Vaak blijken moeilijke soldeerlassen wel ineens te vloeien als het oxidelaagje doorbroken is, doordat je het beschadigt met de punt van de soldeerbout. Het lijkt wel of het vloeimiddel dan onder het oxide kruipt. 

Henk Roovers

Bij "oude" soldeerverbindingen verziekt de tin (Sn) de uiteindelijke verbinding (denk aan tinpest) waardoor de structuur van de soldeerverbinding aangetast raakt en "brokkelig" wordt. Het is inderdaad zo dat het oxidelaagje van de "tin" o.a. de warmteoverdracht van bout naar verbinding blokkeert en/of slecht geleidt waardoor de verbinding niet echt wil vloeien. Toevoegen van nieuw soldeer is dan ook een oplossing. Zelf gebruik ik "Leadfree" soldeer bestaande uit een legering van Sn-Cu-Ag (Tin-Koper-Zilver), natuurlijk met harskern en zonder lood (Pb), ik weet alleen niet hoe zich dat houdt op de langere termijn.

Harm

• Soldeerbout

(scan: Ted Mooren -uit Radio Bulletin 1954-)

• Ik moet een nieuwe soldeerbout hebben. Wat te doen? Weer maar een 60 Watt exemplaar (of daaromtrent)? Ik zag een leuke Sandvick voor € 16. Of even slikken en wat dieper in de buidel tasten en een soldeerstation aanschaffen. Ik zag in de plaatselijke elektronicawinkel een Velleman voor € 89. Er zijn ook soldeerpistolen in de handel, maar dat lijkt me niet handig. 

Ik gebruik uitsluitend Wellers voor mijn werk. Het linkse station heb ook ook al 20 jaar en gebruikte ik altijd tot een jaar of drie geleden. Toen kon ik van mijn werk een werktafel overnemen met ingebouwde trafo voor twee bouten (trafo midden boven en bouten voor op de stoel op de foto). Die gebruik ik nu altijd (scheelt toch weer een sta-in-de-weg-trafo op het werkblad). De rechterbout gebruik ik voor het soldeerwerk en de linker bout heb ik opgeofferd om teer en ander prut te smelten. Het oude station gebruik ik nu nog altijd voor "mobiele" toepassingen. Later heb ik via een boeldag nog twee temperatuurgeregelde stations er bij kunnen kopen. Eén met dikke bout en één met dunne bout. Omdat ik drie stations een beetje te veel van het goede vond, heb ik onlangs één van de bouten verkocht. Otto Tuil

(foto: Otto Tuil)

Ik heb een Oryx 50W regelbare bout. Zeer compact en met wisselbare tips. Wel zijn de tips duur en niet een standaard zoals de Wellers nu reeds zijn. Mijn advies is minstens 50-60W met wisselbare tips inclusief een grote (4 mm minstens) wanneer je degelijke soldeerlasten aan oude radio's wil doen. Inclusief temperatuurregeling, bij voorkeur. Absoluut precieze regeling heeft geen prioriteit. En een goedkope 200W niet-regelbare is zeer handig om af en toe een knol van een (chassis) verbinding te pakken en om de achterste lagerpunt van b.v. een oude Philips afstemcondensator te verschuiven.

Pieter de Kock

Ik heb een WTCP-S (Weller soldeerstation) zo'n 20 jaar geleden gekocht, en het bevalt nog steeds prima. In feite is het een bout van 50 Watt. Mijn eerste soldeerstift begint slijtage te vertonen, maar dat mag na 20 jaar. Erg groot voordeel: de stift blijft mooi vertind. Dat is met "gewone" bouten wel eens anders.

Marco Loos

Wat nog al eens onderschat wordt is dat een te kleine bout van 16W moet soms erg lang moet worden verwarmd om het tin te laten vloeien. Zo krijgen de onderdelen ook tijd om op te warmen met de kans dat deze beschadigen. Ook krijg je met een te kleine bout problemen met de zogenaamde koude solderingen. Het tin vloeit wel maar de te solderen vlakken blijven koud en het tin hecht niet goed.

Soms is het dus beter om meer vermogen te gebruiken, zeker in de oude radio's waar vrij grote onderdelen in zitten. Koper, ijzer en dergelijke nemen n.l. ook warmte op. De 16W-bout gebruik je op printen met een klein kopervlak. Heb je doorgemetaliseerde printen krijg je alweer problemen. 25 W voldoet meestal ruim. Ik gebruik mijn Weller 100W soldeerpistool voor de grote stukken. En dat ding doet het al zo'n 25 Jaar. Kortom gebruik die bout waarmee men kort en snel het tin kan laten vloeien. Verder blijft het een handigheid dat solderen.

Maurice

Ik gebruik zowel het oude Weller soldeer station met de magnastat thermostaat als de alternatieven. In het algemeen gebruik ik no. 7 omdat die de beste werktemperatuur van ca 370° C heeft. Een alternatief is de Solomon SL20, maar de temperatuur regeling is minder nauwkeurig. Echter dit is  wel goed te doen, als je hem op 300° C gebruikt. Niet te vergeten de bekende rode of zwarte Weller soldeerpistolen. Deze heeft een vermogen van 100 Watt, maar op de punt blijft ca 25 Watt daarvan over. Je kunt met de trekker spelen voor de juiste soldeertemperatuur. Erg gemakkelijk voor buizenradio's omdat je de punt tijdelijk kunt verbuigen, als je op een moeilijke plek wilt solderen. Niet te vergeten; het ingebouwde lampje dat de soldeerplek best wel aardig van licht voorziet.

Kees van Dijke

Ik heb ook nog eens zo'n soldeerpistool gehad maar dat was binnen een jaar naar stuk. Misschien hield ik het knopje te lang achtereen ingedrukt. Hierboven staat nog een opmerking dat een 16 watt boutje slechts goed genoeg is voor een printje te solderen en dat je in een oude radio vaak meer nodig hebt. Dat treft: een WTCP-S IS 50 Watt. Maar hij gedraagt zich bij 'klein soldeerwerk' als een boutje van 16 watt. Let maar eens op: hij is slechts 1/3 van de tijd ingeschakeld. En 50 gedeeld door 3 is.......

Marco Loos

Ik zweer bij mijn Weller soldeerstation. Het is eenmalig een investering voor de rest van je leven. Het is er een van het magnastat principe *) en is onverslijtbaar. Die van mij is zeker 25 jaar oud en wordt nog dagelijks enkele uren gebruikt. Het grote voordeel is dat de punten en het element niet oververhit kunnen raken omdat de temperatuur geregeld is. Ik heb een keer de thermoschakelaar defect gehad maar van deze boutjes zijn alle onderdelen los verkrijgbaar.

René Engels

Ik gebruik al jaren een Weller soldeerstation WECP-20, traploos regelbare temperatuur tussen 150 en 450 °C, met twee soldeerbouten: de grote LR-20 en de kleine MLR-20 voor het heel fijne werk. Omdat zo'n soldeerstation nogal wat ruimte in neemt heb ik om hem in de gereedschapkoffer mee te nemen nog een ongeregelde Weller 15 Watt. Maar voor regelmatig gebruik is deze onhandig omdat de temperatuur te snel daalt. Mijn grootste miskoop op soldeergebied was een accusoldeerbout. Accu altijd leeg op het moment dat je hem wilt gebruiken en na twee jaar zijn de dure accu's defect. Ooit heb ik een soldeerpistool gehad, maar dat was moeilijk te hanteren omdat het zo groot en zwaar was. En als "museumstuk" ligt er nog een Adcola boutje met een prachtig gevlamd bakelieten handvat. Bij dagelijks gebruik moest je wel elke dag de soldeerstift eruit halen omdat die anders vastbakte in het element. De soldeerstift had ook maar een beperkte levensduur omdat deze uit puur koper bestond. Dus regelmatig afvijlen om een goed oppervlak te houden. Voor het grove werk, zoals het solderen van afschermblik heb ik nog een 100 Watt bout.

Ed van der Weele

 

Hierbij een foto van mijn soldeerbouten. Links de rode weller soldeerbout 15 watt. Daarnaast een JBC van 20 á 25 watt. Daarnaast de groene Weller 60 watt (met de magnetische pennen) voor het iets zwaardere werk. Daarnaast een (donders) grote I.F.A (Industrie  Fabrikaten Amsterdam). 90 Watt voor het zeer zware soldeer werk. En daarnaast het Weller soldeer pistool. Ik gebruik de JBC het meeste voor de elektronica. En soms ook de groene Weller voor de echte hardnekkige solderingen. Deze heb ik twee keer, alleen de andere heeft een vertin bakje zodat het vertinnen van draden een stuk sneller gaat. Ik kan er zelfs ook nog draad mee doorbranden. Deze is wel 100 watt. Het soldeer pistool gebruik ik eigenlijk zelden. Hooguit soms om draden te vertinnen. Pieter de Korte

(foto: Pieter de Korte)

Hoewel het niet echt nodig is om een soldeerstation te hebben bij het repareren van buizenradio's, is het wel handig als je een goede temperatuurgeregelde bout hebt. Dat betekent niet dat de temperatuur traploos instelbaar moet zijn, maar wel binnen zekere grenzen constant moet zijn. Ik heb al jaren een Weller die nog volgens het magnastaatprincipe *) werkt (TTCP-S). Ik denk dat de Wellers nu allemaal met elektronische regeling werken. Hoewel dit laatste principe ook wel aardig werkt (ik gebruik die dagelijks op mijn werk) heb ik toch de indruk dat de punten ervan minder lang meegaan dan die van de magnastaatboutjes. Weller is duur, maar ze gaan jaren mee en het is echt een genot om ermee te solderen. Punten zijn gemakkelijk te verkrijgen. Bovendien is zo'n bout als je er een fijner puntje inzet ook ideaal voor de moderne fijnere elektronica. Goed en duurzaam gereedschap is niet goedkoop, maar je hebt er bij elk gebruik toch enorm plezier en gemak van. Laat je niet gek maken door mooi uitziende displays op een soldeerstation. In de praktijk heb je daar helemaal niets aan.

Overigens gebruikte ik heel vroeger ook een soldeerpistool. Als je maar af en toe eens in een buizentoestel moet solderen werkt dit waarschijnlijk toch beter dan een eenvoudig ongeregeld boutje, omdat zo'n pistool toch behoorlijk kan stoken. En laatje de schakelaar los dan koelt hij af. Dus vergeten uitzetten kan ook niet. Trouwens wanneer je een ongeregelde bout vergeet uit te zetten krijg je na enkele uren de punt niet meer uit het element.

Henk van den Broek

Ik gebruik een Ersa MS-250 soldeerstation. Waar ik heel erg tevreden mee ben. Er zit een klein boutje in voor het fijne smd werk. En een grote voor de buizenradio's. Maar je heb ook wel goedkopere soldeerstations. Conrad heeft ze als eigen merk ook Velleman heeft soldeerstations.

Sjaak van Schaik

Een soldeerstation is het beste dat ik  kan aanbevelen. Ik bezit een Weller station met analoge temperatuurregeling. Dit toestel heb ik al bijna 20 jaar. Je hebt het volle vermogen op elke temperatuur. Hij heeft bij mij veel gewerkt. Ik heb ongeveer 15 jaar een TV en video zaak gehad en hij heeft dus wel enkele uurtjes erop zitten. 

Messagie François

Ik gebruik al héél lang een Weller soldeerstation. Onverwoestbaar (als je hem niet laat vallen) en met de thermostaat instelling zorgt hij zelf voor de toevoer van het juiste vermogen (dan kunnen die andere bouten in de kast). Bovendien slijten die speciale stiften nauwelijks. Máár, .... de prijs zorgt ervoor dat je in dat jaar één antieke radio minder koopt. Voor mij zou de keuze dus niet moeilijk zijn.

Piet Jansen

Ik denk dat een Weller WTCP-S een goede keuze is. Een stift kost € 4,30. Dat lijkt veel, maar je doet er heel erg lang mee. Als je eens vergeet de bout uit te zetten, dan is er nog niets aan de hand. De punt blijft gewoon goed. Industrieel worden deze bouten ook op grote schaal gebruikt, en daar staan ze ook hele dagen te stoken. Vind je de prijs erg hoog, dan kun je overwegen alleen de (losse) WTCP bout te kopen voor € 71,20. In het kastje zit namelijk alleen maar een trafo naar 24 volt 2,5 ampère, een neonlampje voor "aan" indicatie en een netschakelaar. Als je dus een goede soldeerbouthouder hebt is het een optie dat trafokastje zelf in elkaar te zetten. Bij Conrad kun je meer informatie vinden hierover.

Henk van den Broek

Hierbij wat tegengas om er niet helemaal een Weller-commercial van te maken. De producten waar ik minder of helemaal niet tevreden over was zijn de Pyropen (gasbout) en de Cordless (accubout). De Pyropen laat het na enige tijd afweten omdat de brander vervuilt en de Cordless heeft altijd een lege accu op het moment dat je hem wilt gebruiken. De accu altijd onder lading laten staan is ook geen optie, want dat is - zoals bekend - bijzonder slecht voor NiCad's. Maar voor de rest is Weller OK.

Ed van der Weele

Ik heb (ook) een 12 volt boutje, ook Weller. Voor onderweg op de auto accu. Ik ben daar zeer tevreden over. Door de termostaat funktie is de accuspanning ook niet kritisch.

Piet Jansen

En dan kan het natuurlijk ook nog zonder soldeerbout. Je kunt namelijk een verbinding solderen boven een vlammetje. Omdat de hitte niet erg gericht is, is het oppassen geblazen dat kunststofdelen of de isolatie van een snoer niet gaat smelten. Je moet even experimenteren met de afstand van de las tot de vlam. Te dichtbij en de boel verbrandt. Te ver weg en het soldeer smelt niet. Eerst even een proeflasje maken met een stukje koperdraad. Als vlammenwerper kun je een waxinelichtje of een andere (stabiel opgestelde) kaars gebruiken. Wel opletten dat de vlam niet walmt. Door de roetaanslag krijg je geen goede soldeerverbinding. De pit kort houden dus.

Ed van der Weele

(foto: John Hupse)

Ben bezig met foto's voor mijn Step-by-Step webpagina, zo kan het dus ook...

John Hupse

• Mijn oude Weller uit 1978 is helaas stuk. En de soldeerkop is erg verrot. Hij warmt dan wel even op, maar soms koelt het ding gewoon compleet af. Erg vervelend als je midden in een project bezig ben. Het is een blauw soldeerstation met blauwe bout, met zwart front, schakelaar met rood lampje erin. Rechts de standaard voor de bout, links het afveeg kussentje. Er zit een transformator in die 24 Volt geeft aan de bout. Als ik alle verhalen lees, zouden dit toch plezierige bouten zijn.

(foto: Ed van der Weele)

Het model zou de voorganger van de WTCP51 kunnen zijn. Een nog eerder model was met een anders uitgevoerde trafo. De kleur was koningsblauw, geen aan/uit schakelaar, geen controle lampje en de bouthouder was er bovenop geschroefd. Als het type bout dat wordt bedoeld ook af en toe een klik liet horen als hij aanstond, dan is het een magnastat *). Bij Conrad kost een vervangende bout €69.95 Het probleem dat de bout nu en dan niet warm wordt zou natuurlijk ook een gebroken snoertje kunnen zijn. Maar ik heb ook al eens een defecte magneetschakelaar moeten vervangen. Als je het type van de bout weet kun je op de website van Siemens (Weller) opzoeken of de onderdelen die je nodig hebt nog leverbaar zijn. Of Marktplaats e.d. afschuimen of er een in de opruiming is. Ed van der Weele

Het probleem van oude Wellers die af en toe koud worden is bekend. De magnetische schakelaar die mede met de tip-magneet werkt is iets primitief. Deze schakelaar is gewoon te openen en eens een beetje schoon te maken, dan gaat ie weer een paar jaren prima.

Pieter de Kock

Meestal als zo'n Weller soldeerstation het niet wil doen zit het snoertje in de bout of bij de trafo los, dus even goed de aansluitingen controleren! De soldeerstiften zijn bij bijna iedere elektronicawinkel te koop.

Henk Kramer

Het beschreven probleem lijkt er op dat je kampt met ingebrande contacten van de "magnastat" schakelaar. Dat komt relatief vaak voor bij Weller-WTCP bouten. Zelf heb ik een paar jaar geleden nog een nieuwe WTCP gekocht en die is ook al weer defect ondanks dat hij maar beperkt gebruikt wordt. Waarschijnlijk is het zo dat de bout (af en toe) wel weer opwarmt als je tegen het verwarmingselement aan tikt, als dat gebeurt zijn het zeker de contactpunten. De schakelstift met daarop de punten is een los verkrijgbaar onderdeel, ik heb vroeger meerdere geconsumeerd en ze moeten bij een goede elektronica- of gereedschapzaak te bestellen zijn. Overigens zijn de modernere, elektronisch geregelde, Wellers veel duurzamer (en ook duurder) omdat er geen bewegende delen in zitten. Daar ben ik zeer ook tevreden over alleen voor het zwaardere werk heb ik toch liever een WTCP met een juiste stift.

Ron Kremer

*) Magnastat: magneten hebben een z.g. curie-punt. Dat is de temperatuur waarboven ze heel steil hun magnetisme verliezen. Men kan die temperatuur ijken door de legering van metalen van die magneet te wijzigen. De Weller Magnastat soldeerstiften zijn van zo'n geijkte magneet voorzien. Die werkt op een in de houder aangebrachte magneetgevoelige schakelaar. Zodra de stift op temperatuur is verliest de stift zijn magnetisme en wordt de stroom door het verwarmingselement wordt verbroken. Zodra de punt onder het curie-punt afkoelt trekt hij de schakelaar weer dicht etc.

Herman Klaassen

Als je werkelijk goed soldeergereedschap zoekt moet je eens kijken op deze site: http://www.printtec.nl/ . Hier vind je van alles over goed soldeergereedschap. JBC is een prima merk en ik heb er erg goede ervaringen mee. Niet goedkoop, beslist niet maar wel erg goed.

Toine Segers

Ik gebruik al jaren een traploos regelbaar soldeerstation dat onder diverse budgetmerken verkocht is. Ik heb een oude blauwe Alecto SAT-68, en een van de opvolgers, een Solomon SL-10. Ze zijn onder nog veel meer namen verkocht en hebben een bout van 24V 48W of de hele oude en de hele nieuwe modellen hebben naar ik meen een 60W bout erop zitten.

Maarten Bakker

Ik heb een 80 Watt soldeerstation van Weller, met een schakelaar te regelen in temperatuur. Ik ben er zeer content mee, wordt zeer snel warm, blijft goed op temperatuur, allerlei puntjes eventueel leverbaar. Weller kost geld, maar over al die jaren valt dat reuze mee. Ik heb zelf een vrij recent model, dan praat je al snel over een paar honderd euro, maar ook oudere modellen zijn echt kwaliteits-soldeerstations is mijn ervaring. Wat wel handig is om op te letten, het vermogen van het station of de bout.
Het schijnt (zelf nog geen ervaring mee) dat je voor het nieuwe lood vrije tin het fijnst soldeert met een bout van minimaal 80 Watt, je hebt namelijk meer power nodig dan vroeger.

Jan de Wit

Ik gebruik al bijna 20 jaar zakelijk en privé Weller magnastat station's. Deze voldoen nog steeds uitstekend. Door een stift met hogere temperatuur te kiezen is loodvrij solderen ook in oude radio's geen enkel probleem. Zelfs de "verbrande" aansluitingen van de serieweerstanden in U toestellen krijg ik er weer vertinbaar mee ( OK wel stevig borstelen..... ). Zoek eens via Marktplaats naar zo'n station, er zijn nu volop regelbare uitvoeringen (wel erg makkelijk maar prijzig) en worden de magnastats overboord gegooid. Let er wel op dat de steker (driepolig) heel is en dat de magneetschakelaar (in het blauwe handvat) goed schakelt, de laatste wil wel eens verbranden en dan wordt de stift niet meer warm. Voordeel is dat alle onderdelen los verkrijgbaar zijn.

Hans van der Marel

Ik gebruik denk ik al meer dan twintig jaar een Weller magnastat en deze zijn onverslijtbaar. Ook op het werk staan deze bijna dag en nacht aan. Dus bezuinig niet op een goed soldeerstation want het is een aanschaf voor het leven. Dit geldt overigens ook voor de rest van je gereedschap. De ergernis van de slechte kwaliteit duurt voort als het plezier van de lage aanschafprijs allang vergeten is.

René Engels

Ik gebruik al jaren een Weller soldeerstation en heb hier erg goede ervaringen mee. Ik heb geen aandelen van deze fabrikant, maar ik kan het je wel aanraden. Het grote voordeel van dit soort bouten is dat de temperatuur geregeld is en dus constant is. Er zijn wat varianten van deze stations, de meest eenvoudige is het type "WTCP-S" (magnastat). Hierin werkt de temperatuurregeling d.m.v. een magneetje, het zogenaamde "Curie effect". Dit berust op het feit dat wanneer een magneet warm wordt, hij bij een bepaalde temperatuur zijn magnetisme verliest en bij afkoelen, keert dit weer terug. Door de magneet een schakelaar te laten bedienen, is de temperatuur te regelen. Er zijn ook elektronisch geregelde varianten, werkt ook prima, maar deze zijn (ook tweedehands) vaak erg duur. Een ander voordeel is dat je snel en gemakkelijk een andere punt in de soldeerbout kunt zetten. Er is een grote variatie in punten, voor erg fijn werk, maar ook voor het grovere werk. Bovendien kun je bij een magnastat boutje de temperatuur kiezen door een andere punt te nemen. Hoe hoger het cijfer achterop de punt, hoe warmer het wordt, meestal gebruik ik een nummer 7. Mocht je op zoek zijn naar een Weller, toets dan de naam Weller eens in, in een verkoopsite, meestal vindt je wel iets.

Leo Snoeren

Er zijn een groot aantal merken, die bruikbaar zijn voor soldeerwerk. In de radio's waar het in dit forum meestal over gaat, is zelfs de continue-bout uit de hobbywinkel 30-40 Watt en het eenvoudige soldeerpistool bruikbaar. Voor het meer professionele soldeerwerk zal de keuze vallen op bijvoorbeeld Weller. Het is een wat duurdere soldeerbout, maar er zijn vele accessoires verkrijgbaar en de soldeerpunt kan worden aangepast aan het werk. 

Henk Roovers

Voor mij is de afknapper van een continue regelbare bout, dat deze steevast op 450 graden worden gedraaid, omdat het anders niet goed soldeert. Ik zie alleen maar verbrande soldeerboutpunten, slechte soldeerlassen en bij printen, losgestookte sporen. Ik werk al jaren met een zgn. magnastat van Weller (puntje nr. 7) en dat werkt buitengewoon. Voor het "zware"werk, zoals het solderen van een metalen behuizing neem ik dan soms toevlucht tot twee Wellertjes (die heb ik toevallig), maar ook de oude vertrouwde soldeerbout met een aangepunte roodkoperen stift van 8 mm doet het dan uitstekend. Op de meeste Wellertrafo's kan ook de 80 Watt soldeerbout worden aangesloten, maar dat is iets voor de rijke lui onder onze verzamelaars. Het grote voordeel van zo'n ouderwetse logge bout, voor de Philips mensen onder ons, die de PIT bout met bijhorende trafo kennen, is dat deze een grote warmtecapaciteit heeft en dus snel kan solderen en grote vlakken verwarmen zonder dat hij zelf snel afkoelt. De bout hoeft daardoor niet warmer te zijn dan 350 tot 380 graden.

Henk Roovers

Wij gebruikten bij Philips (telefooncentrale bouw) altijd een 120 Watt 220 Volt bout. Had een verrassend kleine punt voor zo'n grote bout, en bleef, ook bij het maken van vele solderingen mooi op temperatuur.

Als je de bout alleen voor soldeerwerk gebruikt, is er geen enkele reden om de temperatuur te kunnen (of willen) wijzigen. Ik gebruik al 20 jaar een TCP bout. Voor loodhoudend solderen gebruikte ik een type 7 punt. (Sinds kort vervangen door een type 8 i.v.m. loodvrij solderen). Veel mensen halen temperatuur en wattage van een soldeerbout door elkaar. Met een 50 Watt Weller kun je nu eenmaal geen hele grote solderingen warm stoken; door z'n beperkte vermogen haalt hij de gewenste temperatuur dan niet. (Een kunstgreep is dan om de temperatuur zo hoog mogelijk op te draaien, om meer warmte af te geven aan de soldering, maar dat is niet echt goed voor de soldering en ook niet voor de soldeerpunt). Voor dat soort klusjes doet een goedkope extra zware bout van zo'n 100 ~ 150 watt meer goed omdat die veel meer vermogen afgeeft.

Peter Lameijn

• Soldeerhars verwijderen 

• Ik heb een zelfbouw versterker welke heel slecht gesoldeerd is. Er zitten dikke klodders soldeer op dat niet goed is doorgevloeid. Ik ben hem nu compleet aan het slopen, om hem vervolgens op nieuw te gaan bouwen. Helaas blijft er veel hars achter op de printplaat. Is er een oplos middel waar hars goed in oplost? 

1. Dat gaat goed met aceton (b.v. nagellak-remover). Alleen niet roken! De damp blijft op de grond hangen. Met een kwast buiten afkwasten.

2. Grote plekken hars kunnen verwijderd worden door een wc-papiertje op de print plaat te leggen en de hars te verwarmen met de soldeerbout. De hars trekt voor een groot gedeelte in het wc-papier.

3. Je kunt ook spiritus gebruiken. Wel krijgt de print dan een witte waas of witte vlekken. Ik spuit de print daarna in met soldeerflux in (SK10 van Kontact Chemie). Het voordeel is dan dat de print beschermd is en dat het (door)solderen uitstekend verloopt! Middelen die plastic oplossen zijn ook schadelijk voor de componenten.

4. Ik heb goede ervaringen met trichlooretheen. Opbrengen en borstelen met een harde tandenborstel (Jordan V o.i.d.). De tandenborstel vindt de confrontatie met de tri niet fijn (kunststof wordt poreus/haren vallen uit), maar de hars verdwijnt. Er wel aan denken: trichlooretheen kan redelijk geestverruimend werken, voldoende ventileren kan dus geen kwaad!

5. Ik gebruik Kontakt 60 of PFR6-68 spray.

Onno Massar, Jonathan Hooft, Wilbert, Gert van Wee, Mark Schoenmakers, Kees van Dijke

• Soldeerstation 

• Al 35 jaar gebruik ik een Weller soldeerboutje met veel plezier. En solderen gaat mij perfect af. Nu lees ik hierboven veel over "soldeerstations" .Wat zijn de voordelen t.o.v. de normale bout?

Een aantal van de voordelen kun je terugvinden onder het item "soldeerbout". Hier kan nog het volgende aan worden toegevoegd. Weller had namelijk vroeger al geregelde bouten die volgens het magnastat principe *) werkten, maar met een element dat gewoon op 220 volt werkte. Dus zonder "station". Er zat gewoon een snoer met een netstekker aan de bout vast. Een dergelijke bout is voor wat betreft het solderen in buizenradio's net zo goed te gebruiken als de huidige 24 volt magnastaatbouten met de trafo in het "station". De laagspanningsbouten zijn pas in gebruik gekomen bij het op de markt komen van elektronische onderdelen die gevoelig zijn voor hoge (lek-)spanningen en statische elektrische ontladingen, zoals bijvoorbeeld CMOS-IC's en vele FET's e.d. Je hebt bij laatstgenoemde bouten dan ook volledige scheiding van de netspanning, waardoor de bouten dan ook bij gedegradeerde interne isolatie van het element veilig blijven. Bij buizenradio's hoef je voor statische ontladingsverschijnselen niet bang te zijn.

Henk van den Broek

• Soldeertin 

• Loodvrij soldeertin aan zit te komen (99,3% tin en 0,7% koper). Dit zou een hogere smelttemperatuur hebben en niet te combineren zijn met het huidige 60/40 tin. Moeten we gaan hamsteren?

Ik ga in ieder geval gauw een rolletje 60/40 kopen. Maar misschien bevalt het pure tinsoldeer wel net zo goed. Bij Baco in IJmuiden heb je nog 1 kg soldeer voor € 12. Voorlopig zal het oude tin nog wel te koop zijn voor bestaande toepassingen. Wat is hamsteren? De meeste hobbyisten kunnen met een klosje soldeertin van 500 gram jaren vooruit.

Voor bijzondere interessante informatie loodvrij solderen ga naar: http://www.fhi.nl/rohs/media/presentaties/Romex.pdf

Hans Op den Camp, Roel Marnette, Herman Wolters, Henk Roovers

• Solderen van DIN-pluggen 

• Wie heeft ze nog nooit moeten herstellen? die DIN pluggen uit de jaren 60 en 70. Die 5 kleine pinnetjes zo dicht bij elkaar, en ook zo oud... afbreken, smelten...

Het monteren en solderen op zich valt wel mee, erg wordt het inderdaad als de pennen netjes gesoldeerd zijn en je er achter komt dat je het hoesje vergeten bent. Ik klem de plug meestal in een tang (b.v. combinatietang) waar ik tevoren een elastiekje om de handgrepen gedaan heb. De tang op tafel neerleggen en solderen maar. Werkt perfect, chassisdelen, blokken en derdehandjes of bankschroeven heb je dan niet nodig.

Henk van den Broek

Met het juiste gereedschap valt een DIN-plug heel goed te solderen. Een soldeerbout met een niet te brede (3 mm), platte punt (model schroevendraaier) en een vermogen van 25 Watt is voldoende heet om het soldeer in/op zo'n pennetje snel te doen smelten.
Een dunnere punt en/of een lager vermogen laat het tin te langzaam smelten waardoor je te lang moet verwarmen. Daardoor smelt de isolatie. Een gebruikte plug maak je eerst goed schoon. Met een tinzuiger of desoldeerlitze. De plug klem je vast in een bankschroefje o.i.d. zodat de plug niet kan bewegen terwijl je eraan werkt. Van de nieuw te solderen draden strip je de isolatie, vertin ze en knip ze op de juiste lengte zodat het ongeïsoleerde draadje geheel in de busjes kan zakken. Met niet te dik (1 à 2 mm) soldeertin met harskern laat je de busjes snel vollopen met tin. Vergeet vóór het solderen niet om de huls van de plug over het kabeltje te schuiven.

Ed van der Weele

Je moet er een bankschroefje of een "derde"handje bij gebruiken. Vroeger gebruikte ik een blok waar de chassisdelen inzaten. Dus de te solderen DIN-plug werd in het chassisdeel gestoken en je kon het gemakkelijk solderen. Een niet te dikke punt en goede kabel zijn wel nodig voor gebruik van DIN-pluggen, de kabel moet wel enigszins goed tegen warmte kunnen. Chassisdelen werden eerst gemonteerd en dan aangesloten. De kabel niet te lang aanstrippen zodat de trekontlasting ook nog goed gebruikt kan worden. Dan zul je weinig problemen hebben met DIN-pluggen.

Toine Segers

Het valt inderdaad best wel mee met die pluggen. Je moet uiteraard een soldeerbout hebben die bij het werk past, geen soldeerdraad, dik genoeg om waterleiding te solderen en geen pluggen die jaren in de junkbox hebben liggen corroderen.

Meestal doe ik het als volgt. Op een houten blok heb ik vaak voorkomende chassisdelen geschroefd, als soldeersteun. Je hebt dan al twee handen vrij. Verwijder indien mogelijk de afschermingblikjes en of trekontlasting tijdelijk van de plug. Steek de plug in de soldeerhouder. Vertin de aansluitpootjes vooraf. Je ziet dan meteen of de zaak wil vloeien of niet. In het geval het een gebruikte plug betreft, verwijder dan de oude bedrading en vertin opnieuw. Deze laatste actie niet overslaan, want dan zit er weer nieuw vloeimiddel op de las. Heb je echt een soldeerklodder gemaakt, maak de plug dan eerst schoon met desoldeerlitze en begin opnieuw. Strip het te gebruiken snoer op de goede lengte en vertin de aders. Soldeer de aders een voor een aan de plug, waarbij de afscherming het laatste komt. Pak de aders niet vast met een pincet of een tang, de warme isolatie zal beslist beschadigen. Soldeer de aders op de volgende manier, verwarm het gewenste pootje van de plug met de bout, tot het soldeer weer vloeit. Steek nu het vertinde adertje loodrecht in het pootje van de plug en verwijder meteen de soldeerbout, Dat werkje mag maar een of twee seconden duren. Als je de ader recht hebt gehouden, zal de isolatie niets geleden hebben. Doe dit zo voor alle aders. Moet er ook iets aan de afschermingbus gesoldeerd worden, doe dat dan voordat hij rond de kabel vastgeknepen wordt, je voorkomt daarmee dat de buitenmantel wegsmelt, Ik kan je voorbeelden laten zien waarbij 8-polige dinpluggen zijn voorzien van een 8-aderige kabel en dat die gesoldeerd is zonder problemen.

Een ding wil ik nog wel verklappen. In de handel worden vaak voor de normale prijs zeer goedkope slecht vertinbare pluggen verkocht. Bovendien blijkt dan het lichaampje ook nog eens uit een plastik te bestaan met een laag smeltpunt. In dat geval is de soldeermal onontbeerlijk. Laatst heb ik een dergelijke partij geretourneerd naar de leverancier omdat ikzelf daar geen fatsoenlijke kabels mee kon maken. Het was dus "pure rotzooi" . Ze waren dan ook merkloos.

Henk Roovers

• S39 

• Soms gebruik ik het ook bij radioreparaties. Vooral als het om een las op het chassis of een hele forse soldering gaat, geeft dat een prachtige las. Uiteraard niet aan te raden voor het fijnere werk, want het spul is nogal agressief. 

Voor goed soldeerwerk moet je starten met schoon metaal. Eerst met schuren of vijlen. Dat laat geen chemische ellende na. Maar je hebt van die dingen... zink, tinoxide bijvoorbeeld op draden van weerstanden en condensatoren uit oude voorraad (niet te solderen), zilveroxide bijvoorbeeld op soldeerlippen (niet te solderen maar wel goed geleidend) die je wel naar de agressieve middelen doen grijpen. Bij de automaterialenhandel (daar bedoeld voor de kleine roestplekken) en bij Conrad heb je kleine glasvezelborstels in potloodformaat. Die zijn uitstekend om soldeerlippen, kleine plekjes op een chassis etc. te schuren. Mogelijk voor litzedraad te ruw. Voor grote dingen, en als je op een verzinkt chassis moet solderen, kun je colofonium gebruiken. Deze hars is niet agressief en bij de ouderwetse drogisterij te krijgen. Het is hetzelfde spul als de kern van harskernsoldeer. Ruikt nog lekker ook.

S39 zou ik alleen gebruiken voor het solderen van een chassis of HF kastje, voordat er onderdelen op zitten. Gebruik geen S39 in elektronische schakelingen. Na gebruik afspoelen met water en groene zeep, dan heet water. Dit is om te neutraliseren. S39 is zuurhoudend. Doet men dat niet dan komt er de groene "poes" op de soldeerplaats met gevolg dat de boel wordt aangetast

Soms zie je echter dat er draden rechtstreeks op het chassis zijn gesoldeerd (dus zonder soldeerlippen of draadsteunen). In dat geval lukt het gewoon niet om die opnieuw aan te zetten. Met S39 lukt het echter wel. Gebruik een druppeltje S39 om het onderdeel te solderen.  

Denk er bij het gebruik van S39 ook aan dat alles wat in de buurt van S39 dampen is geweest gaat oxideren. Een prachtig roestvrij chassis is dan ineens (enkele dagen later) niet meer roestvrij. De HCl dampen vreten alles aan wat er maar mee reageert (sla je scheikunde boek er maar op na).  

Onno, René Engels, Otto Tuil, Rene Daemen, Marco