Condensatoren / Afstemcondensatoren

• Als ik de afstemknop van een van mijn radio's lager dan 8 Mhz draai, dan hoor ik "tik" en daarna niks meer, draai ik hem dan weer terug, dan weer "tik" en kan ik de zenders zijn weer gewoon ontvangen. Ook op de MG, en LG heb zit er deze tik waarna ook de ontvangst wegvalt.

Waarschijnlijk is er een plaatje van de afstemcondensator verbogen en maakt dit kortsluiting.  Je kunt dit eenvoudig nameten met een Ohm-meter, wel even de aansluiting lossolderen. Indien dit het geval is zul je moeten zoeken waar die sluiting ergens plaats vindt. Ik heb het al op de volgende manier gedaan: neem een voeding die kortsluitvast is en zet de spanning op je afstemcondensator. Dan doe je het licht uit zodat je in het donker zit (de radio mag uiteraard ook niet aanstaan). Als je dan draait tot waar het fenomeen zich voordoet ga je een klein blauw vonkje zien en dan weet je precies waar je moet proberen de plaatjes zo terug te plooien tot ze geen sluiting meer maken.

Hugo Sneyers, Ron Vogel

De platen maken dan waarschijnlijk kortsluiting bij deze "tik" stand. Achter op de condensator wil nog wel eens een schroefje zitten om de as vrij van speling te houden en de platen te centreren. Waarschijnlijk is daar iets van afgesleten in de loop van jaren zodat het hele roterende deel iets verschoven is. Kijk daar maar eens naar. 

Edwin Outermans

• Union 57W/3D: in deze radio werkt alles via één afstemcondensator (ook FM). De radio geeft alleen ontvangst bij één bepaalde stand van de afstemcondensator (wel bij alle golfbereiken). Zodra ik de afstemcondensator verdraai naar links of rechts is de ontvangst weg. 

Vermoedelijk komen één of meerdere platen tegen elkaar, ofwel doordat er een verbogen is, of omdat er teveel speling in de as zit. Zet de radio eens op de zender of het gebied waar je ontvangst hebt, haal de stekker uit het stopcontact en meet met een ohmmeter over de condensator. Verdraai dan de condensator en houd de meter in de gaten. Je ziet dan zó of er sluiting ontstaat. Een andere mogelijkheid is dat er geen sluiting ontstaat, maar dat het sleepcontact maar op een klein gebiedje van het bereik goed contact maakt.

Henk van den Broek

• Defiant MSN 356: heeft een afstemcondensator die kennelijk aan het wisselen is. Hij mist een segment. Zou dat gedaan zijn om hem gelijk te stemmen i.p.v. het bijbuigen van de plaatjes? Het lijkt mij sterk dat zo’n ding zomaar een segment kan verliezen.

(foto: Hans van Kampen)

Het is inderdaad zo dat plaatjes van dit type niet zomaar loslaten. Ze zitten vrij stevig vast. Iemand moet die plaat er uit hebben getrokken. Afregelen op deze manier gaat niet. Een verklaring zou kunnen zijn dat die plaat sluiting maakte en er om die reden tussen uit is gehaald.

De beste oplossing is om de condensator in zijn geheel door een goede te vervangen. Er zijn wel manieren om de schade als gevolg van het verdwijnen van die plaat zo goed en zo kwaad het kan op te vangen, maar het blijft “behelpen”.

(scan: Ed van der Weele)

Van belang is dat bij deze ontvanger sprake is van een “superhet” ontvanger. Dit betekent dat, anders dan bij een rechtuit ontvanger, de twee secties van de afstemcondensator een verschillende taak hebben. Eén is namelijk voor de afstemming van de antennekring, de ander voor de oscillatorkring. In de sectie van de antennekring ontbreekt in dit geval het plaatje.

Juist omdat deze twee secties een verschillende taak hebben hoeven ze, technisch gesproken, niet persé een zelfde capaciteit te hebben. In de praktijk hebben ze dat meestal wel. Het is dus niet nodig om beide segmenten weer gelijk te maken door óf in het andere segment ook een plaat te verwijderen. Het bijschakelen van een vaste condensator om de capaciteit gelijk te krijgen werkt niet, omdat daarmee de gelijkloop blijvend wordt verstoord. Alleen bij geheel ingedraaide condensator zou dat helpen; hoe verder je de condensator uitdraait, hoe slechter de gelijkloop in dat geval wordt. 

Overigens betreft dit, zoals aangegeven een technisch probleem. Bij een niet te goed (b.v. op het gehoor) afgeregelde ontvanger zal het probleem deels opgelost zijn door inderdaad beide segmenten weer gelijk te maken. Want als je b.v. een afstemcondensatoren op 300 pF afstelt en op dat punt een zender ontvangt, dan zal er (wanneer beide segmenten een plaat missen) er weer een ander punt zijn waar de condensatoren een capaciteit hebben van 300 pF en waar die zender dus weer wordt ontvangen. De oscillatorkring is dan weliswaar enigszins ontstemd, maar dat is zo beperkt dat ontvangst nog steeds wel mogelijk is, zeker van de sterkere zenders. Wel zal het zo zijn dat de zender dan niet meer op dezelfde plek op de afstemschaal zit dan voorheen. Dat is nog redelijk te compenseren door de wijzer wat te verplaatsen op het afstemkoord, zodat de afstemming min of meer klopt. 

Zou je de radio na deze ingreep echter netjes volgens de voorschriften willen afregelen dan kom je wel in de problemen, omdat de gelijkloop dan slechter wordt. En je moet natuurlijk niet afstemmen op een frequentie die buiten het oorspronkelijk bereik van de schaal ligt, want ook dan loop je tegen de gelijkloopfout aan.

In het hier aan de orde zijnde geval waarbij in het antennesegment van de afstemcondensator een plaat mist, betekent dit dat de antennekring op een wat hogere frequentie staat afgestemd dan de bedoeling zou moeten zijn ten opzichte van de gelijktijdige afstemming van de oscillatorkring. Een technisch meer zuivere aanpak is om de fout te herstellen binnen de antennekring zelf. Want de verkeerde afstemming van de antennekring is te compenseren door de MG antennespoel op de ferrietstaaf een ruim 6% hogere zelfinductie te geven. De “gelijkloop” komt niet beduidend in gevaar door het missende plaatje. Een extra parallel condensator zou de gelijkloop wel verstoren. Het is de moeite om deze oplossing eerst te proberen voor de middengolf. Voor de lange golf is het verhaal iets ingewikkelder.

Over de beide afstemcondensatoren staan weliswaar parallel trimmers bedoeld om de gelijkloop te verbeteren (in feite om de invloed van de aansluitdraden op de capaciteit te neutraliseren), maar de capaciteit daarvan is onvoldoende om het verlies van een plaat in het antennesegment te compenseren. De afstemcondensator had oorspronkelijk 16 platen, nu nog 15. In capaciteit is dat een verlies van ongeveer 33 pF (bij een afstemcondensator met een capaciteit van ongeveer 20 tot 500 pF).

Op genoemde manieren is het wel mogelijk het probleem enigszins op te lossen, maar het blijven puur technisch gezien “lapmiddelen”.

Bij zo’n “superhet”-schakeling moet je namelijk steeds voor ogen houden dat het verschil tussen de frequentie waarop is afgestemd en de oscillatorfrequentie constant moet zijn. In dit geval 470 kHz. “Gelijkloop” betekent hier dus dat is elke stand van de afstemcondensator het genoemde verschil precies 470 kHz is, niet meer en niet minder. In het voorliggende geval is één van de 16 plaatjes van de antenne condensator verdwenen. Het gevolg daarvan is dat de antennekring in elke stand van de afstemcondensator een vast percentage is “ontstemd”. Het probleem ligt dus binnen de antennekring en niet binnen de oscillatorkring. Om technisch weer zoveel mogelijk de originele situatie te herstellen moet de oscillatorkring blijven zoals die is en moeten er aanpassingen worden gedaan in de antennekring, die bestaat uit de afstemcondensator er de antennespoel. Het is uit te rekenen dat het probleem kan worden opgeheven door de spoel 6,25% groter te maken. Voor de middengolfspoel is dat in dit geval zonder probleem te doen. Er zitten circa 50 windingen op, er moeten er dus 3 bij. Waarschijnlijk red je het al door de huidige spoel iets naar het midden toe te verschuiven op de ferrietstaaf. Als in deze ontvanger sprake is van de originele ferrietstaaf, dan kun je de lange golf weer op peil krijgen door ook die spoel 6% bij te wikkelen en in serie met C1 een extra condensator van 2700 pF te plaatsen. Door deze ingreep wordt de gelijkloop niet aangetast. 

John Hupse, Ed van der Weele, Patrick Meersman, Henk van den Broek, Otto Tuil

(foto: Hans van Kampen)

Ik heb de afstemcondensator geheel met succes kunnen repareren omdat ik het niet zag zitten ooit aan een dergelijk exemplaar te komen.

Ik heb het volgende gedaan. Met een heel fijn platbek tangetje heb ik nog een aluminium segment uit de rotor getrokken en de dikte opgemeten wat 0,35 mm bedroeg. Aluminium van die dikte had ik niet maar wel in messingplaat. Vervolgens een stukje afgeknipt (zonder vervorming) en met loctite het originele plaatje er op gelijmd. Toen heb ik d.m.v. vijlen (heel fijne vijltjes met allerlei profiel) met eindeloos geduld het messing plaatje aangewerkt tot aan het erop gelijmde originele aluminium plaatje.

 

Door verwarmen de plaatjes weer van elkaar losgemaakt en nat nageslepen op waterproof 600 die de kleine braampjes en loctite resten verwijderde. De originele en de kopie geplaatst op de messing rotoras in de uitsparingen en voorzichtig aangeklopt met een blokje hard kunststof en een klein hamertje, tussen de uitsparingen had ik tijdelijk plaatjes van de juiste dikte geschoven om afstand te houden. Het pertinax stripje dat de segmenten aan een zijde met elkaar verbindt was al onderbroken en dat heb ik gerepareerd met Bison combi super en verder afgewerkt met die zelfde kleine vijltjes (niet zichtbaar overigens). De condensator helemaal ingedraaid op maximale capaciteit en ik had op het oog helemaal geen raakpunten. Je kon met gemak twee papiertjes van 0,1 mm dik tussen de segmenten krijgen. Bij doormeten rotor/stator bleek ook geen sluiting aanwezig.

(foto's: Hans van Kampen)

Uiteindelijk na montage speelt de Defiant nu weer helemaal zoals het hoort en alle zenders zitten ook nu op de goede plaats wat voorheen niet het geval was.

Hans van Kampen

Wat bij dit toestel een meevaller is, is het feit dat de (draaibare) platen van de afstem-c in de as geklemd zitten. Bij veel (o.a. Philips) toestellen zitten de platen ook nog eens gesoldeerd met zacht soldeer; dan heb je wel een probleem.

Alco Bouwense

Het mooiste zou zijn indien je de gelijkloop tussen de secties na deze ingrijpende actie nog capacitief na zou meten, en zo nodig corrigeert. Daarna de radio opnieuw trimmen, de boel is toch teveel los geweest om het zo maar blauw blauw te laten. Ik denk dat je dan nóg betere resultaten kan boeken. 

Nico den Haak

Ten aanzien van het gevaar dat het messing na verloop van tijd zal gaan oxideren hoef je je geen zorgen te maken. Ook Philips gebruikte dit materiaal veel voor condensatorplaten. Dit zijn de types met gesoldeerde platen. Aluminium wordt vastgeklonken en/of geklemd. Beide materialen vormen een uiterst dun oxidehuidje, bij aluminium is dit doorzichtig, bij messing is het oxidelaagje bruin.

John Hupse

• Afstemcondensator gangbaar maken

• Afstemcondensator van Telefunken Bajazzo zit vast. 

Veel Duitse radio's uit de jaren zestig hebben dit probleem. Het zure van de smering veroorzaakt oxidatie in de afstemcondensator en daardoor komt hij muurvast te zitten. Het is niet zo moeilijk hem weer vlot te krijgen, door een combinatie van olie en warmte.  Je moet kruipolie in de as druppelen en daarna moet je de hete soldeerbout even tegen die as aanhouden. Wel even oppassen dat de bout niet tegen andere onderdelen aankomt. Bij mij kwam in meerdere gevallen de condensator na deze behandeling los en is ook los gebleven.

Gerard Tel

• Afstemcondensator herstellen

• Afstemcondensator uit een Schaaper toestel (zie foto). De platen van het vaste deel van de afstemcondensator zitten vast met/op een metaalachtig materiaal dat zodanig is vervormd en kleine barstjes heeft, dat de platen onregelmatig tot elkaar zijn gaan staan en de totale breedte met wel 1 millimeter is toegenomen. Is het mogelijk om de platen los te nemen en deze opnieuw met b.v. een metalen strip op de juiste afstand aan elkaar te krijgen? 

(foto: Bert Oostergetel)

Als je de platen nu één voor één op elkaar legt, met daartussen een stukje plastic of karton van de correcte plaatafstand. Dan maak je wat ijzerlijm (Bison Kombi Metaal, zie foto) aan en giet dat in een vormpje dat lijkt op de oude metalen houders.  Daar zet je dan de stapel platen in, zover dat ca 2 mm. van de platen in de lijm verdwijnt. Na droging, herhaal je het voor de andere zijde. De lijm lijkt na harding precies op metaal, maar geleid echter niet. Als je afgietsels kunt maken van de oude houders, kun je wel mooie replica's er van maken met de ijzerlijm. Na droging van de lijm kun je de vulling tussen de platen wegnemen. Eventueel de nieuwe houders nog wat bijvijlen. Blijft over hoe de platen nog elektrisch met elkaar te verbinden. Mogelijk is er geleidende lijm in de handel. Otto Tuil

(foto: Otto Tuil)

Je kunt ook het vervangbare deel vervangen door messing. Die door een juniorzaagje per lamel inzagen en naderhand solderen. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan dat geef ik toe maar het lijkt me de enige oplossing. Gelijk zitten dan alle platen weer aan elkaar zoals het hoort.

Philip van Apeldoorn

Ben in ieder geval voorzichtig met het solderen aan een afstemcondensator. Een te grote verwarming van de as kan tot onderstaand resultaat leiden.

(foto: Alco Bouwense)

• Platen stellen

Ik gebruik hiervoor een voelermaat (ik weet niet of dit de juiste benaming is). Deze voelermaat kun je kopen bij een auto doehetzelf zaak; hieronder een afbeelding van een dergelijk hulpmiddel. Deze maat wordt gebruikt om de elektrodeafstand van een bougie te meten. Er zitten in dit meet/afstelgereedschapje diverse dikte metaalplaten: voelers. Door de afstand tussen de condensatorplaten eerst te meten door een combinatie van voelers te gebruiken kun je de verbogen condensatorplaten op de juiste dezelfde afstand terug buigen door ze er gewoon tussen te schuiven en er weer eruit te trekken. Vaste hand vereist. Ik gebruik hiervoor geen tang schroevendraaiertje of pincet.

(afb.: Sander Leunissen)

Sander Leunissen

Terughoudendheid bij het buigen aan condensatorplaten is echter wel geboden. Door de platen te verbuigen verandert de capaciteit en als de capaciteit van de verschillende secties bij het draaien niet gelijk verloopt is de gelijkloop van de secties zoek. Het herstellen van de gelijkloop van afstemcondensatoren is een zeer arbeidsintensief klusje.

Ed van der Weele

Om een en ander te corrigeren, kun je het proberen door de variabele condensator op maximum capaciteit te zetten (= roterende platen helemaal tussen de statische platen draaien) en heel voorzichtig een voelermaatje van ± 0,1MM tussen die platen te halen zodat de platen op de punten van "contact" weer van elkaar los komen. Deze truc heb reeds meerdere malen toegepast en werkt uitstekend, mits dit met beleid wordt uitgevoerd.

Paul Brouwer

• Slijtage afstemcondensator

• Soms zitten bij afstemcondensatoren, de draaiende platen niet meer centraal tussen de statorplaten. Dat is misschien door fabricage, maar meer waarschijnlijk slijtage in de lagers. Jammer ook dat het hier condensatoren betreft (Philips) die niet verstelbare lagers hebben. 

Dit verschijnsel beïnvloedt de capaciteit. Met een klein brandertje of zeer forse soldeerbout, kun je de tin aan de achterzijde van de condensator weghalen. Die tin is a.h.w. de "lagerschaal" voor het kogeltje. Het kogeltje komt nu dus 'vrij'. Een moertje met fijne draad weer op dezelfde plek solderen. Nu kun je met een schroef het kogeltje weer op de juiste positie/druk brengen zodat de platen weer in hun goede positie komen. Als dit zorgvuldig wordt uitgevoerd werkt dit goed. Vaak is het dan zelfs zo dat je de afregelingen mooi origineel kunt laten, daar het probleem van de inconstante ontvangst of verlopen oscillator door een verlopen afstemcondensator werd veroorzaakt. 

Nico den Haak , Ben Dijkman

De gelijkloop van de condensator verandert hierdoor dus niet, maar wel de capaciteit. Door die wijziging van de capaciteit gaan de afgestemde kringen aan de haal. De één natuurlijk meer dan de ander, zodat de gelijkloop in de kringen naar de knoppen is. Even een stukje theorie:

De capaciteit van een goede luchtdraaicondensator is N(A*epsilon_nul/d) met N het aantal luchtspleten, A de oppervlakte van het in elkaar gedraaide deel van de C, epsilon_nul een natuurconstante, en d de afstand tussen de platen. De capaciteit is dus omgekeerd evenredig met de afstand tussen de platen.

Als we nu de zaak vereenvoudigen naar een condensator met twee platen op de stator en één op de rotor. Er zijn dan slechts twee luchtspleten. Stel de afstand tussen de platen is 2 mm. De capaciteit gevormd tussen twee platen en één luchtspleet noemen we C. Aangezien we twee even brede luchtspleten hebben is de totale capaciteit 2C (parallelschakeling van 2 condensatoren). Nu verschuiven we de rotor één millimeter. Dat betekent dat één luchtspleet 1 mm wordt en de andere 3 mm. De capaciteit van de ene condenstor wordt twee keer zo groot (omdat de afstand immers gehalveerd is), en de andere wordt tweederde maal zo klein (afstand van 2 naar 3 mm). De capaciteit van de hele condenstor wordt daarmee: 2C + 2/3*C. Dit is dus duidelijk meer dan 2C. Hieruit blijkt dus ook dat bij de gelijke afstand van de platen de capaciteit het kleinst is. Verschuiven van de as zal dus altijd een capaciteitsverhoging opleveren.

Otto Tuil